«Ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής» είναι ένα από τα κεφάλαια του κύκνειου άσματος του Φ. Ντοστογιέφσκι «Αδελφοί Καραμάζοφ» (1879-80). Ο Ντοστογιέφσκι τόλμησε στο τελευταίο και κορυφαίο του μυθιστόρημα να βάλει στα χείλη ενός αναρχικού, άθεου και αρνητή, του Ιβάν Καραμάζοβ την παραβολή του «Μεγάλου Ιεροεξεταστή» στην ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον αδελφό του, θρησκευόμενο και δόκιμο μοναχό, Αλιόσα. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της λογοτεχνίας που ακούμε την εξουσία και την βία να μιλάνε στο όνομα της αγάπης για τον άνθρωπο, με τόση καθαρότητα επιχειρημάτων και με τέτοιο αίσθημα δικαίου για την αναγκαιότητα της αποστολής τους…

Μέσα σ ένα κελί, στην Ισπανία του 14ου αιώνα, στα πιο σκοτεινά χρόνια της Ιεράς Εξετάσεως, ο Ιησουίτης Ιεροεξεταστής θα εκστομίσει κατά του συλληφθέντα Ιησού -που έχει ξαναγυρίσει στους ανθρώπους- τον λόγο της μεγάλης μισανθρωπίας, εν ονόματι της αγάπης για την ανθρωπότητα! Κατηγορεί τον Ιησού ότι έδωσε στους ανθρώπους το δώρο της ελευθερίας της συνειδήσεως, ένα δώρο που στα χέρια του αδύναμου και πρόστυχου, κατά τη γνώμη του, ανθρώπινου είδους, γίνεται βάρος ασήκωτο και μεταμορφώνεται σε όπλο καταστροφής. Το μόνο που μένει στον Ιεροεξεταστή είναι να οδηγήσει τον Ιησού στην πυρά - αντί να τον σταυρώσει, κάτι αδόκιμο στην εν λόγω περίοδο της Ιστορίας - και να πάρει την πορφύρα και το ξίφος του Καίσαρα και να αφαιρέσει από τον άνθρωπο την ελευθερία, για να μπορέσει να τον σώσει από τον ίδιο του τον εαυτό, οδηγώντας τον στην ευτυχία…

Παρακάτω σταχυολογούνται προς προβληματισμό μας κάποιες σκέψεις του Ιεροεξεταστή που τις απευθύνει στον Ιησού, αντιβαίνοντας στην εν Χριστώ ελευθερία της γνήσιας Ορθόδοξης Πίστης.

1. Το Μέγα Πνεύμα (εννοεί τον Διάβολο!) Σού έβαλε τρία ερωτήματα, τότε που Σε πείραξε στην έρημο. Μέσα σ' αυτά τα ερωτήματα βρίσκεται όλη η μέλλουσα ιστορία της οικουμένης και της ανθρωπότητας. Αναφορικά με το πρώτο ερώτημα, ενώ το κραταιό Πνεύμα Σού είπε να το προσ­κυνήσεις για να γίνουν "οι λίθοι άρτοι", Εσύ του αποκρίθηκες: "Δεν θα ζήσει ο άνθρωπος μοναχά με το ψωμί", δηλ. μόνο με τις υλικές απολαύσεις. Εσύ δηλαδή, αντί αυτή τη χειροπιαστή υλική επιτυχία, τους πρόσφερες μια ελευθερία που δεν μπορούν να την καταλάβουν οι άνθρωποι, γιατί ο νους κι' η καρδιά τους είναι περιορισμένα. Η ελευθερία που τους έδωσες, είναι γι' αυτούς το πιο ανυπόφορο πράγμα. Ενώ, αν έκανες τις πέτρες ψωμιά, όλη η ανθρωπότητα θα Σε ακολουθούσε με ευγνωμοσύνη. Εσύ όμως είπες: "Δεν θα ζήσει με ψωμί μοναχά ο άνθρωπος". Εσύ τους υποσχέθηκες "τον ουράνιον άρτον". Μπορεί αυτό το ψωμί να συγκριθεί με το χειροπιαστό ψωμί, με το επίγειο ψωμί; Καλά, τέλος πάντων, για "τον ουρά­νιον άρτον" θα Σε ακολουθήσουν χίλιοι, δέκα χιλιάδες, εκατό χιλιάδες. Αλλά τι θα γίνουνε τα εκατομμύρια και τα δισεκατομμύρια πλάσματα που δεν θα ‘χουνε τη δύναμη να περιφρονήσουν το επίγειο ψωμί, για να λάβουν "τον ουράνιον άρτον" Σου; Εμείς θα γίνουμε σωτήρες γι' αυτά τα εκατομμύρια, και θα μας θεοποιήσου­νε, γιατί εμείς πήραμε απάνω μας την ελευθερία τους. Εμείς όμως θα πούμε πως έχουμε για αρχηγό Εσένα, και πως πήραμε την εξουσία από Εσένα. Θα λέμε ψέματα, μα αυτό θα είναι χρέος μας.
2. Περιφρόνησες το μόνο μέσον που μ' αυτό θα μπορούσες να κάνεις να σε λατρεύουν όλοι οι άνθρωποι, κι' όχι μοναχά εκείνοι οι λίγοι δηλ. εκείνοι που κρατούνε τον αληθινό λόγο Σου. Οι άνθρωποι θέλουν να παραδώσουν την ελευθερία τους σε κάποιον. Κι' Εσύ, αντί να πάρεις την ελευθερία τους και να γίνεις εξουσιαστής τους, τους χάρισες ακόμα περισσότερη ελευθερία. Αυτό ξεπερνά τη δύναμή τους, και για τούτο Εσύ στάθηκες γι' αυτούς σκληρός, και δεν τους αγάπησες με το να τους δώσεις την ελευθερία. Γι' αυτό, Εσύ ο ίδιος συνήργησες στο γκρέμισμα της βασιλείας Σου, και δεν πρέπει να κατηγοράς κανέναν γι' αυτή την καταστροφή.
3. Δεν κατέβηκες από τον Σταυρό, όταν Σου φώναζαν κοροϊδεύοντάς Σε και πειράζοντάς σε: «Κατέβα Εσύ από τον σταυρό κι εμείς τότε θα πιστέψουμε ότι είσαι Εσύ». Δεν το έκανες, γιατί και πάλι δεν θέλησες να υποδουλώσεις τον άνθρωπο με το θαύμα και λαχταρούσες μία πίστη που θα ‘ταν ελεύθερη και δεν θα εμπνεόταν από θαύματα. Λαχταρούσες ελεύθερη αγάπη κι όχι δουλική έκσταση του ανελεύθερου μπροστά στην παντοδυναμία που θα τον τρομοκρατούσε διά παντός. Κι εδώ όμως αποτίμησες τους ανθρώπους πολύ υψηλά, διότι, φυσικά είναι ανελεύθεροι, έστω κι αν έχουν φτιαχτεί να φαίνονται στασιαστές. Κοίτα γύρω Σου και κρίνε, ορίστε, έχουν περάσει δεκαπέντε αιώνες, πήγαινε και κοίτα τους: ποιον ανύψωσες ως Εσένα; Σου το ορκίζομαι ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος πιο αδύναμος και τιποτένιος απ᾿ όσο νόμιζες! Μπορεί άραγε, είναι δυνατόν ποτέ να ολοκληρωθεί ένας άνθρωπος, σε βαθμό όπως Εσύ; Εκτιμώντας τον άνθρωπο τόσο, φέρθηκες σαν να είχες πάψει να τον συμπονάς, διότι ζητούσες απ’ αυτόν πάρα πολλά, κι αυτό το έκανε ποιος, Εκείνος που τον αγάπησε περισσότερο από τον Εαυτό του! Αν τους εκτιμούσες λιγότερο, θα απαιτούσες από αυτούς λιγότερα, κι αυτό θα ήταν πιο κοντά στην αγάπη, αφού το φορτίο θα ήταν ελαφρύτερο.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελ Γκρέκο) : Πορτρέτο του καρδινάλιου Φερνάντο Νίνιο ντε Γκεβάρα (1600).

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελ Γκρέκο) : Ο Χριστός σηκώνει τον Σταυρό (1580).

Δηλώστε, κατά την κρίση σας, αν οι παρακάτω διαπιστώσεις για τη σύγχρονή μας πραγματικότητα ευσταθούν ή όχι, αποστέλλοντας προαιρετικά σχετικό σχολιασμό στο "Ιστολόγιο" του παρόντος χαρτοφυλακίου.

Α. Οι πεποιθήσεις του Μεγάλου Ιεροεξεταστή είναι αυτές που μας έχουν οδηγήσει όχι πλέον στην έλλειψη πίστης, αλλά σε μία ιδιάζουσα θρησκευτική αδιαφορία, η οποία έχει αντικαταστήσει τις μηδενιστικές αντιλήψεις του 19ου αι. Αναφέρει με θλίψη ο Αρανγκούρεν ότι «ο Θεός έπαψε να είναι πρόβλημα για το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων. Δεν υπάρχουν πια ανάμεσά μας άθεοι ή αντιθεϊστές: απλά και μόνο οι άνθρωποι αδιαφορούν για τον Θεό… Ο Θεός πέθανε όπως ακριβώς ο γείτονάς μας- το γεγονός αυτό δεν φαίνεται να ενδιαφέρει κανέναν».

Β. Ο κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος στην Ευρώπη, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, επιθυμεί μόνον «την ευτυχία και την ησυχία», διαμορφώνοντας έτσι μία καταναλωτική συνείδηση που ζει «εδώ και τώρα», χωρίς ιστορική συνείδηση ή μεταφυσική προοπτική. "Ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής είναι αυτός που πιστεύει ότι η μόνη σωτηρία που θέλουν οι άνθρωποι είναι αυτή που μόνο το κράτος και η υλική ευημερία μπορούν να τους δώσουν". Ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής δένει τους ανθρώπους στο άρμα του υλικού ευδαιμονισμού, αλλοιώνοντας το πεντακάθαρο ευαγγελικό διανόημα της εν Χριστώ ελευθερίας.

Γ.Ο Χριστιανισμός έχει γίνει ένα σύστημα σαν τα άλλα ανθρώπινα συστήματα, μια κοσμική εξουσία που έχει στην εξουσία της τους πιστούς της, και που τους διοικεί, τους κρίνει και τους καταδικάζει, όπως η πολιτική εξουσία.