Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

«Μπελ-Ιλ, Εφέ Βροχής»_Μονέ, 1886.

Τά Πάθη τῆς Βροχῆς

Ἐν μέσῳ λογισμῶν καί παραλογισμῶν
ἄρχισε κι ἡ βροχή νά λιώνει τά μεσάνυχτα
μ' αὐτόν τόν νικημένο πάντα ἦχο
σί, σί, σί.

Ἦχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος,
ἦχος κανονικός κανονικῆς βροχῆς.

Ὅμως ὁ παραλογισμός
ἄλλη γραφή κι ἄλλην ἀνάγνωση
μοῦ 'μαθε γιά τούς ἤχους.

Κι ὅλη τή νύχτα ἀκούω καί διαβάζω τή βροχή,
σίγμα πλάι σέ γιῶτα, γιῶτα κοντά στό σίγμα,
κρυστάλλινα ψηφία πού τσουγκρίζουν
καί μουρμουρμίζουν ἕνα ἐσύ, ἐσύ, ἐσύ.

Κάθε σταγόνα κι ἕνα ἐσύ,
ὅλη τή νύχτα
ὁ ἴδιος παρεξηγημένος ἦχος,
ἀξημέρωτος ἦχος,
ἀξημέρωτη ἀνάγκη ἐσύ,
βραδύγλωσση βροχή,
σάν πρόθεση ναυαγισμένη
κάτι μακρύ νά διηγηθεῖ
καί λέει μόνο ἐσύ, ἐσύ,
νοσταλγία δισύλλαβη,
ἔνταση μονολεκτική,
τό ἕνα ἐσύ σά μνήμη,
τό ἄλλο σάν μομφή
καί σάν μοιρολατρία,
τόση βροχή γιά μιά ἀπουσία,
τόση ἀγρύπνια γιά μιά λέξη,
πολύ μέ ζάλισε ἀπόψε ἡ βροχή
μ' αὐτή της τή μεροληψία
ὅλο ἐσύ, ἐσύ, ἐσύ,
σάν ὅλα τ' ἄλλα νά 'ναι ἀμελητέα
και  μ ό ν ο  ἐσύ, ἐσύ, ἐσύ.

(Τό λίγο τοῦ κόσμου, 1971)

Τά Πάθη τῆς Βροχῆς_Απαγγελία Κικής Δημουλά

Υπάρχουν ποιήματα όπου η φύση εμφανίζεται ως σκηνικό. Υπάρχουν άλλα όπου λειτουργεί σαν μεταφορά. Και υπάρχουν τα ποιήματα της Κικής Δημουλά, όπου η φύση μετασχηματίζεται σε ψυχικό μηχανισμό, σε εργαλείο μνήμης και φαντασίας, σε σύμμαχο ή αντίπαλο του εσωτερικού ανθρώπου. Το συγκεκριμένο ποίημα ανήκει σε αυτή την τελευταία, απαιτητική και αποκαλυπτική κατηγορία: στη βροχή που πέφτει, η ποιήτρια δεν ακούει νερό· ακούει γλώσσα. Δεν βλέπει σταγόνες· βλέπει συλλαβές. Δεν βιώνει καιρό· βιώνει τον αγαπημένο της.

Από τον πρώτο κιόλας στίχο, θέτει το σκηνικό μίας εσωτερικής ταλάντωσης ανάμεσα σε «λογισμούς» και «παραλογισμούς». Η σύγκρουση δεν είναι αντιθετική, αλλά δημιουργική. Ο «παραλογισμός» δεν ενοχοποιείται· παρουσιάζεται ως η αδιόρατη ικανότητα του νου να υπερβαίνει το πραγματικό και να αναδιοργανώνει τον κόσμο σύμφωνα με το συναισθηματικό του βάρος. Η βροχή ακούγεται «κανονική», αλλά για το ποιητικό υποκείμενο η κανονικότητα αυτή είναι ανεπαρκής: ο ήχος της μετατρέπεται σε ένα κρυστάλλινο, εμμονικό «εσύ».

Στο σημείο αυτό, το ποίημα θυμίζει τον Μπωντλαίρ και την περίφημη αρχή των αντιστοιχιών: τον τρόπο με τον οποίο η φύση ανταποκρίνεται στις εσωτερικές μας δονήσεις. Υπάρχει επίσης κάτι από τον Ρίλκε εδώ —ιδίως τον Ρίλκε των «Ελεγείων του Ντουίνο», όπου κάθε φυσικό φαινόμενο λειτουργεί ως φορέας της ανθρώπινης μοναξιάς. Αλλά η Κ.Δημουλά δεν μιμείται· αναδημιουργεί. Η φύση δεν γίνεται σύμβολο υπαρξιακής αγωνίας· γίνεται φωνή ενός συγκεκριμένου προσώπου. Μια βροχή που προφέρει μια λέξη, μια μονόλεκτη προσευχή: το «εσύ».

«Ο ποταμός Ιέρ, Εφέ Βροχής»_ Γκυστάβ Καγιγμπότ, 1875.

Το ποιητικό βλέμμα της Δημουλά έχει εδώ μια ιδιότυπη φιλολογική ποιότητα: είναι σαν να παρακολουθούμε τη γλώσσα να διαλύεται σε στοιχειώδη φωνήματα. Το «σί» της βροχής, ο συρτός, μονότονος ήχος της, γίνεται ηχητική ύλη που με μια μικρή μετατόπιση προσλαμβάνεται ως «εσύ». Το εύρημα αυτό δεν είναι μόνο αισθητικό· είναι και υπαρξιακό. Στη μοναξιά, η ακοή γίνεται επιλεκτική. Ο κόσμος μοιάζει να μας μιλά στη γλώσσα της επιθυμίας μας. Και το ποίημα τολμά να το δηλώσει καθαρά: η βροχή έχει «μεροληψία». Όχι επειδή το θέλει, αλλά επειδή η καρδιά που την ακούει μεροληπτεί.

Αυτή η μεροληψία δεν είναι απλώς συναισθηματική· είναι μορφολογική. Κάθε σταγόνα είναι ένα «εσύ». Κάθε ήχος γίνεται ένας μνημονικός παλμός. Το ποίημα περιγράφει μια νύχτα «αξημέρωτη», όχι από έλλειψη φωτός αλλά από περίσσευμα επιθυμίας. Η επανάληψη του «εσύ» γίνεται ταυτόχρονα μνήμη, μομφή και μοίρα. Η απουσία αποκτά όγκο, διάρκεια, σχεδόν υπόσταση. Θα έλεγε κανείς ότι η Δημουλά μιλά για τον αγαπημένο όπως ο Ιβάν Αϊβαζόφσκι ζωγράφιζε τη θάλασσα: ως απεραντοσύνη που υπνωτίζει και καταπονεί μαζί. Με τον ίδιο τρόπο, το «εσύ» του ποιήματος είναι μια εσωτερική θάλασσα που δεν παύει να ξεσπά. (βλ. άσκηση 29^ης 9. 2023: https://tinyurl.com/mr3k7aky)

Σε φιλολογικό επίπεδο, το ποίημα ανήκει στον πυρήνα της ποιητικής της Δημουλά: τη μετατρεπτική δύναμη της καθημερινότητας. Το απλό, σχεδόν ασήμαντο «κι άρχισε η βροχή να λιώνει τα μεσάνυχτα» γίνεται αφορμή για μια διανοητική δίνη. Η ποιήτρια εφαρμόζει αυτό που συχνά θεωρείται η δική της σφραγίδα: τη «γραμματική της απουσίας», τη συνεχή επεξεργασία των κενών, των χαμένων, των ανείπωτων. Εδώ, η βροχή δεν είναι λύτρωση. Είναι μια αργή, κουρασμένη, βραδύγλωσση απόπειρα του κόσμου να διηγηθεί κάτι μακρύ —αλλά να καταλήξει, τελικά, σε μια μονόλεκτη ομολογία.

«Οι απόκρημνες ακτές στο Πουρβίλ, στη βροχή»_ Μονέ,1886.

Το ποίημα κορυφώνεται στη διατύπωση της εξάντλησης: η βροχή «ζαλίζει» το υποκείμενο με την επανάληψη, με την επιμονή της σε μια και μόνο λέξη. Αυτή η ζάλη έχει ποιητικό ενδιαφέρον: αγγίζει το σημείο όπου η νοσταλγία ξεπερνά την τρυφερότητα και μπαίνει στο πεδίο της μοίρας. Θυμίζει τον Μπωντλαιρικό «σπλήνα», εκείνο το συναίσθημα μιας μελαγχολίας που δεν μπορείς ούτε να αποτινάξεις ούτε να εξηγήσεις. Μόνο που εδώ η μελαγχολία έχει όνομα —και η βροχή το προφέρει ασταμάτητα.

Συνοψίζοντας, το ποίημα της Δημουλά είναι μια πυκνή απόδειξη της δύναμης του υποκειμενικού βλέμματος. Ο κόσμος που παρουσιάζει δεν είναι αντικειμενικός: είναι ο κόσμος της νοσταλγίας, όπου τα φαινόμενα παύουν να είναι φαινόμενα και γίνονται σύμβολα μιας εσωτερικής πλημμύρας. Η βροχή, έτσι όπως την ακούει η Δημουλά, δεν πέφτει από τον ουρανό αλλά από το ίδιο το βάρος της μνήμης. Και κάθε σταγόνα, όσο μικρή κι αν είναι, προφέρει το ίδιο, τρυφερό και ανελέητο συλλαβικό: ε σ ύ.