Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Στην καθημερινή κλινική πράξη, η ελπίδα αντιμετωπίζεται σχεδόν αντανακλαστικά ως πολύτιμο θεραπευτικό εργαλείο και σύμμαχος στη μάχη για τη ζωή. Ωστόσο, πίσω από αυτή την αυτονόητη εξιδανίκευση, κρύβεται μια έννοια πολύ πιο σύνθετη και αμφίσημη. Το κείμενο που ακολουθεί εξετάζει την πιθανότητα η ελπίδα να μην αποτελεί το αντίδοτο στην οδύνη, αλλά έναν ύπουλο μηχανισμό που, καλλιεργώντας την παθητική αναμονή, παρατείνει τελικά το ανθρώπινο μαρτύριο.

Από τη μυθολογία θυμόμαστε τον μύθο της Πανδώρας, στην οποία οι θεοί χάρισαν ένα πιθάρι που περιείχε όλα τα δεινά της ανθρωπότητας. Σκοπός τους ήταν να τιμωρήσουν τους ανθρώπους, που είχαν λάβει από τον Προμηθέα τη φωτιά - σύμβολο προόδου και ανεξαρτησίας.

Παρά τις προειδοποιήσεις, η Πανδώρα παρασύρθηκε από την περιέργεια και άνοιξε το πιθάρι. Τα κακά ξεχύθηκαν τότε στον κόσμο. Πρόλαβε, όμως, να το κλείσει πριν διαφύγει η Ελπίδα. Τελικά, η ίδια η Ελπίδα κατάφερε να πείσει την Πανδώρα πως ήταν κάτι καλό, ένα δώρο που θα βοηθούσε τους ανθρώπους, και έτσι η Πανδώρα την άφησε να βγει στον κόσμο.

Charles Edward Perugini: Pandora's box

Η κλασική ερμηνεία του μύθου λέει πως οι άνθρωποι επιβιώνουν μέσα από τα δεινά χάρη στην Ελπίδα.

Τι θα γινόταν όμως αν οι αρχαίοι Έλληνες ήθελαν να θίξουν μια διαφορετική πτυχή της Ελπίδας; Τι κι αν η Πανδώρα δεν απελευθέρωσε τελικά κάτι θετικό, αλλά ένα ακόμη δεινό, ίσως μάλιστα το πιο ύπουλο;

Στα αρχαία ελληνικά άλλωστε λέξη ἐλπίς δεν είχε απαραίτητα τη θετική σημασία που έχει σήμερα· σήμαινε κυρίως «προσδοκία», χωρίς καθορισμένη χροιά, θετική ή αρνητική.

Ο Νίτσε έγραψε πως «η ελπίδα είναι στην πραγματικότητα το χειρότερο από όλα τα κακά, γιατί παρατείνει τα βάσανα του ανθρώπου». Πράγματι, η ελπίδα μπορεί να σε κρατάει στάσιμο, να μην σε αφήνει να προχωρήσεις. Από τη μία μπορεί να λειτουργεί ως δικαιολογία για απραξία: σε κάνει να πιστεύεις ότι τα πράγματα θα αλλάξουν από μόνα τους, ότι δεν χρειάζεται εσύ να αναλάβεις την ευθύνη της αλλαγής. Από την άλλη, μπορεί να γεννά ψευδαισθήσεις και να οδηγεί σε υποταγή. Σε κάνει να αντέχεις καταστάσεις που, υπό κανονικές συνθήκες, θα έπρεπε να απορρίψεις ή να πολεμήσεις. Χωρίς ελπίδα ίσως να επαναστατούσες· με την ελπίδα υπομένεις σιωπηλά το μαρτύριο. Λειτουργεί σαν ισχυρό αναλγητικό σε μια θανατηφόρα πληγή.

Hope, George Frederick Watts

Με αυτόν τον συλλογισμό, η Ελπίδα δεν θα ήταν το αντίδοτο, αλλά το τελειωτικό χτύπημα του Δία προς τους ανθρώπους. Και έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαίο που “έπεισε” την Πανδώρα να την απελευθερώσει, μιας που κατ' αυτόν τον τροπο τονίζεται η ικανότητά της να εξαπατά, να εμφανίζεται ως κάτι θετικό και ωφέλιμο, ενώ στην πραγματικότητα ίσως αποτελεί ένα από τα δεινά και μάλιστα το πιο ύπουλο.

Εάν δεχτούμε την παραπάνω σκληρή θεώρηση, τότε η ελπίδα φαντάζει όντως ως ένας επικίνδυνος περισπασμός. Ίσως, λοιπόν, να πρέπει να την εγκαταλείψουμε;

Η λογική εδώ είναι στωική, αλλά και βαθιά κυνική: όταν ελπίζεις σε ένα αποτέλεσμα που δεν έρχεται, η απογοήτευση είναι αναπόφευκτη. Η ελπίδα σε αυτή τη μορφή σε καθιστά παθητικό παρατηρητή της μοίρας σου, να περιμένεις μια σωτηρία που δεν θα έρθει ποτέ, αντί να εστιάσεις στην επιβίωση. Υπό αυτό το πρίσμα, η προτροπή για "εγκατάλειψη της ελπίδας" δεν αποτελεί παραλογισμό, αλλά μια σκληρή δοκιμασία ρεαλισμού· σημαίνει την απόλυτη εστίαση στο παρόν και την αποστολή, χωρίς συναισθηματικές προσκολλήσεις και ψευδαισθήσεις. Ωστόσο, το νόμισμα έχει και την αντίθετη όψη. Ας μην ξεχνάμε πως η απόλυτη έλλειψη ελπίδας, δηλαδή η απόγνωση, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην παραίτηση.

Εδώ κρίνεται απαραίτητος ο εξής διαχωρισμός: Η αληθινή ελπίδα δεν είναι η παθητική αναμονή του "μακάρι να μας σώσει κάποιος", αλλά το ψυχικό καύσιμο που επιτρέπει στον άνθρωπο να συνεχίσει να προσπαθεί όταν όλα φαίνονται χαμένα. Στις δύσκολες περιόδους της ζωής και της ασθένειας, όσοι αφήνονται στην τυφλή, αδρανή ελπίδα συχνά καταρρέουν. Αντίθετα, επιβιώνουν εκείνοι που μπαίνουν στη μάχη με αποφασιστικότητα. Η ελπίδα, λοιπόν, δεν είναι κάτι που βρίσκεις τυχαία στο βάθος ενός κουτιού, αλλά κάτι που δημιουργείς. Είναι μια αμιγώς ενεργητική διαδικασία, μια εσωτερική δύναμη που πεισμώνει τον άνθρωπο να πιστέψει πως η ζωή θα βρει τρόπο να συνεχιστεί, ακόμη και όταν οι πιθανότητες δεν είναι ευνοϊκές.

Ανακύπτει ακόμα, το κρίσιμο ζήτημα της ιατρικής ευθύνης, η οποία υπερβαίνει τα στενά όρια της ορθής διάγνωσης και της φαρμακευτικής αγωγής. Ο ιατρός ασκεί μια τεράστια, συχνά υποσυνείδητη, επιρροή στην ψυχολογία του ασθενούς. Κρατά στα χέρια του το βάρος της αλήθειας και συνθέτει το ψυχικό πλαίσιο εντός του οποίου ο πάσχων καλείται να διαχειριστεί την αβεβαιότητα. Σε αυτό το λεπτό σημείο ισορροπίας, ο κλινικός καλείται να αποφασίσει όχι μόνο τι θεραπεία θα δώσει, αλλά και τι είδους ελπίδα θα καλλιεργήσει.

Θεμελιώδες λάθος του κλινικού θα ήταν στην προσπάθειά του να παρηγορήσει, να προσφέρει μια ελπίδα που ναρκώνει αντί να αφυπνίζει. Όταν ο ιατρός, αποκρύπτει τη σοβαρότητα της κατάστασης ή αρκείται στο να παρουσιάσει μια εύκολη λύση, ουσιαστικά αφοπλίζει τον ασθενή. Του στερεί την εγρήγορση και το κίνητρο να επιστρατεύσει τις δικές του δυνάμεις, μετατρέποντάς τον από ενεργό σύμμαχο της θεραπείας σε παθητικό θεατή της ίδιας του της μοίρας. Αν ο γιατρός επιτρέψει στον ασθενή να πιστέψει πως η ίαση είναι βέβαιη και εξαρτάται αποκλειστικά από εξωτερικούς παράγοντες (φάρμακα, ιατρικές πράξεις), τότε ακυρώνει την ψυχική συμμετοχή του ίδιου του ασθενούς. Έτσι, αντί να προετοιμάσει τον οργανισμό του για μάχη, καλλιεργεί μια εύθραυστη προσμονή που, στην πρώτη δυσκολία μπορεί να καταρρεύσει οδηγώντας στην απόλυτη παραίτηση.

Πόσες φορές, άραγε, ο κλινικός ιατρός διέκρινε πως ο ασθενής του είχε οχυρωθεί πίσω από την άρνηση, προσμένοντας παθητικά ένα θαύμα; Και πόσες από αυτές, αντί να τον αφυπνίσει, επέλεξε τον εύκολο δρόμο της σιωπηρής συνενοχής, αφήνοντάς τον να βυθιστεί σε μια ανακουφιστική, αλλά επικίνδυνη αυταπάτη για την εξέλιξη της νόσου του;

Συνεπώς, χρέος του θεράποντος δεν είναι να προστατεύσει τον ασθενή από την αλήθεια, αλλά να τον οπλίσει με αυτήν. Οφείλει να του διδάξει πως η ουσία δεν βρίσκεται στην άρνηση της φθοράς ή του θανάτου, αλλά στην αξιοπρέπεια της ίδιας της προσπάθειας. Μόνο όταν ο ασθενής αντικρίσει κατάματα το μέγεθος της απειλής, μπορεί να επιστρατεύσει τις πραγματικές του δυνάμεις, αποδεικνύοντας στην πράξη πως η ανθρώπινη φυσιολογία κρύβει αποθέματα που συχνά διαφεύγουν από την ψυχρή λογική των κλινικών στατιστικών.