Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Με διάθεση γερμανικού ύστερου ρομαντισμού, ας αισθανθούμε την ήσυχη λάμψη του δειλινού μέσα από τρεις πίνακες του Αυστριακού ζωγράφου Ίγκνατς Ράφαλτ (1800–1857) και μέσα από το ομότιτλο, τελευταίο από τα «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια» του Γερμανού μουσικοσυνθέτη Ρίχαρντ Στράους (1864-1949) σε ποίηση Γιόζεφ φον Άιχεντορφ (1788-1857).

Επιστροφή στο σπίτι το ηλιοβασίλεμα (1844).

Ο  Ράφαλτ έχοντας περιπλανηθεί  στις αλπικές τοποθεσίες της Στυρίας και της Καρινθίας,  αφιερώθηκε εντατικά στην απεικόνιση αγροτικών σκηνών και ατμοσφαιρικών ορεινών τοπίων. Μετά τον θάνατο του θετού πατέρα του το 1833, ανέλαβε το εστιατόριό του και πλέον ζωγράφιζε όλο και περισσότερο νεκρές φύσεις και εικόνες ρωπογραφίας. Ο Αρχιδούκας Γιόχαν, με τον οποίο ο Ράφαλτ ήταν φίλος, τον ώθησε να μετακομίσει πρώτα στο Γκρατς και αργότερα, το 1840, στη Βιέννη. Εδώ ο Ράφαλτ στράφηκε όλο και περισσότερο στην τοπιογραφία. Οι κυρίως μικρού μεγέθους δημιουργίες εικόνων από εκείνη την εποχή δείχνουν τη μεγάλη του αγάπη για την υλοποίηση μιας μεγάλης ποικιλίας καιρικών και καταστάσεων με ποικίλο φωτισμό.

 Ένα τοπίο στο ηλιοβασίλεμα (1851).

Η τέχνη του Ράφαλτ είναι χαρακτηριστική της αυστριακής ζωγραφικής του 19ου αιώνα, συνδυάζοντας την παρατηρητικότητα του ρεαλισμού με τη συναισθηματική έκφραση του ρομαντισμού. Ο Ράφαλτ έγινε γνωστός για τις τοπιογραφίες του, ένα κεντρικό θέμα στη ρομαντική τέχνη, που απεικόνιζε φυσικές σκηνές στις αυστριακές αλπικές περιοχές και κατά μήκος πλημμυρικών πεδιάδων ποταμών όπως ο Δούναβης. Όπως προαναφέρθηκε, είχε μεγάλη αδυναμία στην απεικόνιση μιας μεγάλης ποικιλίας καιρικών και φωτεινών καταστάσεων, όπως δραματικά ηλιοβασιλέματα και επερχόμενες καταιγίδες, που προκαλούσαν συγκεκριμένες διαθέσεις στο κοινό και μια αίσθηση «μαγικής ατμόσφαιρας». Τα έργα του συχνά περιλάμβαναν αγροτικές σκηνές, απλή αγροτική ζωή και καθημερινές δραστηριότητες (π.χ., επιστροφή από το χωράφι κατά το ηλιοβασίλεμα), που αντανακλούσαν το ρομαντικό ενδιαφέρον για τους απλούς ανθρώπους και μια σύνδεση με τη φύση. Η εστίαση στη φυσική ομορφιά και η ανάκληση μιας γαλήνιας ή μελαγχολικής διάθεσης στα «ατμοσφαιρικά ορεινά τοπία» του ευθυγραμμίζεται με την ρομαντική επιθυμία να προκαλέσει έντονο συναίσθημα στον θεατή.

 Επιστροφή από το χωράφι κατά τη δύση του ήλιου (1846).

O Γιόζεφ φον Άιχεντορφ υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του γερμανικού ρομαντισμού. Επηρεασμένος από τη θεώρηση του Φρίντριχ Σλέγκελ, ότι ο κόσμος είναι ένα αυτοδιαμορφούμενο έργο τέχνης, ο ίδιος έλεγε πως η Φύση είναι «ένα μεγάλο βιβλίο με εικόνες, που ο λατρευτός Θεός το άνοιξε για μας».  Στην ποίησή του, όπως και άλλοι Γερμανοί ρομαντικοί, ο Άιχεντορφ συχνά επηρεάζεται από τα τραγούδια του λαού. Όμως έναν αιώνα αργότερα, ένας καταξιωμένος λόγιος συνθέτης, ο Ρίχαρντ Στράους, διάλεξε το ρόδινο απαλό «φως του δειλινού», ως ακροτελεύτια σύνθεση της μακράς δημιουργικής του πορείας στη μουσική. Το φθινόπωρο του 1948, ο 84χρονος μουσουργός δημιουργεί τη στερνή και βαθύτερή του σύνθεση∙ μια σύνθεση που έμελλε να είναι η πνευματική και καλλιτεχνική του διαθήκη, τα «Τέσσερα τελευταία τραγούδια» ( βλ. και ανάρτηση https://tinyurl.com/m74snart ). Με την ολοκλήρωση των στίχων από το τελευταίο τραγούδι, αυτό δηλαδή που παρουσιάζεται εδώ, η ερώτηση της σοπράνο «είναι μήπως αυτός ένας υπαινιγμός θανάτου;» θα απαντηθεί από τον συνθέτη με τη χρήση του υπερβατικού θέματος της μεταμόρφωσης – από το πολύ προγενέστερο συμφωνικό του ποίημα «Θάνατος και Μεταμόρφωση / Εξαϋλωση». Ο συνθέτης δεν άκουσε ποτέ την πρεμιέρα της τελευταίας του σύνθεσης, πρεμιέρα που πραγματοποιήθηκε το 1950. Ο ίδιος πέθανε στις αρχές του 1949, λίγους μήνες μετά την ολοκλήρωση του κύκλου των τεσσάρων τελευταίων τραγουδιών του. Στον Στράους, η άποψη των ρομαντικών για τη φύση και την τέχνη μοιάζει να παίρνει μια παράξενη τροπή, κατά την οποία η πραγματική ζωή μιμείται την τέχνη… Ο ίδιος ο συνθέτης, στο νεκροκρέβατό του, είπε στην ανιψιά του: «Παράξενο, Αλίκη, το να πεθαίνεις είν’ ακριβώς όπως το συνέθεσα». Κι αληθινά, προτού φτάσουν σε κείνον, του θανάτου τα βήματα είχαν κιόλας περάσει μέσα από τις συνθέσεις του, εν προκειμένω ως γαλήνια αποδοχή, χωρίς φόβο ή μεμψιμοιρία, αλλά με την παρηγοριά και τη συναισθηματική πληρότητα που προσφέρει ένας πλούσιος σε νόημα ή/και εμπειρίες βίος .

Joseph von Eichendorff:

Im Abendrot

Wir sind durch Not und Freude

Gegangen Hand in Hand,

Vom Wandern ruhen wir

Nun überm stillen Land.

Rings sich die Täler neigen,

Es dunkelt schon die Luft,

Zwei Lerchen nur noch steigen

Nachträumend in den Duft.

Tritt her, und lass sie schwirren,

Bald ist es Schlafenszeit,

Dass wir uns nicht verirren

In dieser Einsamkeit.

O weiter, stiller Friede!

So tief im Abendrot

Wie sind wir wandermüde—

Ist dies etwa der Tod?

Γιόζεφ φον Άιχεντορφ:

Στο φως του δειλινού  

Έχουμε περάσει μέσα από θλίψεις και χαρές

προχωρώντας χέρι χέρι.

Μετά από τις περιπλανήσεις μας,

ας ξεκουραστούμε πλέον

 μέσα σε αυτόν τον γαλήνιο τόπο.

Γύρω μας, οι κοιλάδες ξεθωριάζουν

 καθώς ο ήλιος δύει.

∆υο κορυδαλλοί πετούν προς τον ουρανό

ονειρεμένα μέσα στο ελαφρύ αεράκι.

Έλα κοντά και άσε τους να πετούν.

Σύντομα θα έρθει η ώρα να κοιμηθούμε.

Ας μη χάσουμε το δρόμο μας

μέσα σε αυτή τη μοναξιά.

Ω, απέραντη, γαλήνια ειρήνη,

 τόσο βαθιά μέσα στη λάμψη του δειλινού!

Πόσο κουρασμένοι είμαστε από την περιπλάνηση.

Είναι μήπως αυτός ένας υπαινιγμός θανάτου;

(μετάφραση-απόδοση :  Νίκος Κυριακού)

Ακούμε από ηχογράφηση του Ιουλίου του 2014 την ερμηνεία της σοπράνο Έριν Γουόλ με τη συνοδεία της Συμφωνικής Ορχήστρας της Μελβούρνης υπό τον μαέστρο Άντριου Ντέιβις.

Ρ. ΣΤΡΑΟΥΣ - ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΔΕΙΛΙΝΟΥ.mp3

Οι κριτικοί σημείωσαν τον ευαίσθητο χειρισμό της ορχηστρικής γραφής από τον Α. Ντέιβις, με ένα εύστοχα ισορροπημένο, πλούσιο φάσμα ηχοχρωμάτων, που όμως ποτέ δεν κατακλύζει τη φωνητική γραμμή, και την ευρύτητα με την οποία ο μαέστρος ξεδιπλώνει την εισαγωγή του συγκεκριμένου τραγουδιού∙ παράλληλα επαίνεσαν την ερμηνεία της Γουόλ για την παράδοξη αισθησιακή ζεστασιά της «ασημένιας, καθαρής» φωνής της, τον κρεμώδη, σίγουρο τόνο της και την αναζωογονητική ατμόσφαιρα συγκρατημένης έκστασης και ειρηνικής αποδοχής του θανάτου αντί για μελαγχολία.

Η επιλογή της συγκεκριμένης ερμηνείας έγινε και για έναν άλλο λόγο, μη μουσικό. Η Έριν Γουόλ (1975 – 2020) υπήρξε μια διάσημη Καναδοαμερικανίδα σοπράνο, αναγνωρισμένη για τις ερμηνείες της σε έργα των Μότσαρτ, Ρίχαρντ Στράους και Μπρίτεν. Είχε μια ενεργή διεθνή καριέρα από το 2001 μέχρι τον θάνατό της από επιπλοκές μεταστατικού καρκίνου του μαστού σε ηλικία 44 ετών. Παρά την ασθένειά της, η οποία διαγνώστηκε το 2018, συνέχισε να εμφανίζεται ως υψίφωνη, λέγοντας ότι κατά τις καλλιτεχνικές εμφανίσεις της ένιωθε σαν «να κάνει διακοπές από τον κόσμο του καρκίνου». Ήταν, επίσης, ένθερμη δρομέας μεγάλων αποστάσεων, ολοκληρώνοντας τρεις μαραθώνιους, ενώ υποβαλλόταν σε θεραπεία για τον καρκίνο. Πεθαίνοντας, άφησε πίσω της τον σύζυγό της, τα δύο παιδιά τους, την αδερφή της και τους γονείς της. Η φωτεινή, λαμπερή φωνή της σοπράνο φαίνεται να σβήνει τελειώνοντας το τραγούδι της με τέτοια σαγηνευτικά εκφραστική απαλότητα όπως, αργότερα, έμελλε να σβήσει η ίδια της η ζωή…