Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Συνεχίζοντας στο μάθημά μας την ενασχόλησή μας με τη μουσική του Γκούσταβ Μάλερ (1860-1911, https://tinyurl.com/3xtraxt2 ,  https://tinyurl.com/yenc3e3v ,  https://tinyurl.com/ne6je7ue ), θα αγγίξουμε την πιο προσιτή συμφωνία του, την 4η, μέσα από το αργό, τρίτο μέρος της.

Κριστίν Γουότεργουορθ: Φθινοπωρινή λάμψη

Αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση η 4η Συμφωνία στον κανόνα των συμφωνιών που ολοκλήρωσε ο Γκούσταβ Μάλερ, ορόσημο στο αρχικό κύμα των έργων που κοντολογίς εντάσσονται στο κλίμα της ποιητικής συλλογής «Το μαγικό κέρας του παιδιού» ως ποιητική αφετηρία της έμπνευσής του. Στην 4η Συμφωνία, το υπερκόσμιο επίπεδο ενδύεται ακόμη συμβάσεις και προσδοκίες μιας παραδεισένιας, παιδιάστικης απλοϊκότητας. Προσποιητή στο ύφος της αλλά και κατεξοχήν εκλεπτυσμένη μεταξύ των συμφωνιών του, η 4η αποτελεί δημιουργική αλληγορία της υπαρκτής ανάγκης απαλλαγής του -επιτέλους καθιερωμένου- Μάλερ από τα καθήκοντα τού διευθυντή της Όπερας της Αυτοκρατορικής και Βασιλικής Αυλής της Βιέννης και από τη στειρότητα που έμοιαζε να απειλεί τον συνθετικό οίστρο του. Αυτή η τάση φυγής  πυροδοτεί και συμπίπτει με τη σύνθεση αυτού του μοναχικά σεραφικού αριστουργήματος.

Η 4η Συμφωνία του Μάλερ λογίζεται ως η δημοφιλέστερή του στο ευρύ κοινό, ίσως επειδή εδώ ο συνθέτης επικεντρώνεται στον μελωδικό πλούτο και όχι στην επίμονη αναζήτηση απαντήσεων για τη μετά θάνατο ζωή (όπως στη 2^η Συμφωνία), χωρίς φυσικά να παραλείπει εντελώς το θέμα, ίσως γιατί χρησιμοποιεί ένα γκροτέσκο χιούμορ στις αναζητήσεις των μεγάλων ερωτημάτων της ζωής και χτίζει το λαμπρό οικοδόμημά του πάνω σε μία σπινθηροβόλα ενορχήστρωση ή επειδή εκδηλώνει τρυφερά την αγάπη του για τη φύση και παράλληλα (μπορεί και) περιγράφει τον ουρανό, μέσα από τα μάτια ενός παιδιού στο τέταρτο και τελευταίο μέρος της συμφωνίας. Σημαντικό ρόλο στην μετέπειτα επιτυχία της 4^ης Συμφωνίας έπαιξε σίγουρα η σχετικά περιορισμένη έκτασή της (δεδομένου του ότι η συμφωνία αυτή είναι, μαζί με την 1η, οι μόνες που δεν υπερβαίνουν σε διάρκεια τη μία ώρα), αλλά και μια σειρά άλλων γνωρισμάτων – όπως η αρκετά ανάλαφρη ενορχήστρωσή της (δίχως τρομπόνια και τούμπα), η υφολογική της σαφήνεια και ο νεοκλασικιστικός χαρακτήρας που διέπει αρκετά σημεία της – τα οποία την καθιστούν ενδεχομένως περισσότερο εύληπτη σε σχέση με τις υπόλοιπες συμφωνίες του Μάλερ. Πρόκειται για την τελευταία συμφωνία όπου, όπως προαναφέρθηκε, ενσωματώνει μελωδίες τραγουδιών του συνθέτη πάνω στα παραδοσιακά ποιήματα της συλλογής  «Το μαγικό κέρας του παιδιού», που αποτελούσαν την εξιδανικευμένη κορωνίδα της λαογραφίας του ρομαντικού εθνικισμού σε όλο το γερμανόφωνο κόσμο, με τις ευλογίες του ίδιου του Γκαίτε.

Ο Μάλερ, ασυμβίβαστος και τελειομανής, εξέφραζε μεταφυσικές αγωνίες και προσέδιδε μία ασυνήθιστη συναισθηματική ένταση στα έργα του. Η διακριτικότερη από τις συμφωνίες του Μάλερ, η 4η, είναι επίσης ένα προοδευτικό έργο∙ οι μελωδίες συχνά μοιάζουν να επανέρχονται στα μισά του δρόμου, όπως συμβαίνει με συλλογισμούς οι οποίοι πολύ σύντομα εγκαταλείπονται. Οι μορφές σονάτας είναι σχετικά εύκαμπτες, απαλυνόμενες πάντοτε από την τάση του Μάλερ να μεταμορφώσει και να ολοκληρώσει την πορεία του έργου. Όπως έγραψε ο ίδιος ο Μάλερ, τελειώνοντας την 4^η Συμφωνία του το 1900: “Βρίσκομαι ακόμα στον κόσμο της 4ης. Βασικά είναι διαφορετική από τις προηγούμενες. Αλλά πρέπει να είναι. Είναι αδύνατον για εμένα να επαναλάβω τον εαυτό μου. Όπως ακριβώς η ζωή προχωράει, έτσι και εγώ σε κάθε μου έργο εξερευνώ νέες τροχιές”.

Έργο του Άρβιντ Αρπ Χάνσεν εμπνευσμένο από την 4^η Συμφωνία του Γκούσταβ Μάλερ.

Ο Μάλερ σ’ αυτή τη συμφωνία, έχοντας ήδη συνθέσει τρεις συμφωνίες γιγαντιαίων διαστάσεων, εξερευνά τις δυνατότητες της ορχήστρας, όχι σε επίπεδο όγκου αλλά σε επίπεδο ηχοχρώματος. Αν και τα μέρη της συμφωνίας δεν φέρουν πλέον «προγραμματικούς» τίτλους, καθίσταται σαφές ότι τα θέματα της παιδικότητας, της αθωότητας και της επουράνιας ζωής διατρέχουν ολόκληρο το έργο και ιδιαίτερα το πρωτότυπο για την εποχή του, τελευταίο τέταρτο μέρος, όπου για πρώτη φορά ο συνθέτης χρησιμοποιεί την ανθρώπινη φωνή για να εκφράσει αυτά που στα προηγούμενα μέρη της συμφωνίας έχει υποδηλώσει μέσω αμιγώς ορχηστρικού ήχου.

Τζον Άτκινσον Γκρίμσο: Χρυσός του Οκτώβρη (1889)

Ο Μάλερ σημείωσε ρητά την έμπνευσή του για το τρίτο, αργό μέρος της 4ης Συμφωνίας του από τα γλυπτά μιας εκκλησίας με τα χέρια τους «κλειστά σε αιώνια ειρήνη». Συμπαγής, χωρίς αγωγικές διακυμάνσεις και εκφραστικά ισχυρός υπήρξε ο αντίκτυπος αυτού του εκτενούς αντάτζιο, που αποτελεί το κέντρο βάρους της συμφωνίας, γαλήνιο σαν το χαμόγελο της μητέρας του συνθέτη, αλλά και με τη δαμόκλειο θεματική πρόμνηση της «μοιραίας» 5^ης Συμφωνίας που θα ακολουθούσε. Στο αργό αυτό τρίτο μέρος, ο συνθέτης χρησιμοποιεί μία νοσταλγική μελωδία φτάνοντας λίγο πριν το τέλος του μέρους σε μία δραματική απόγνωση - εκρηκτική κορύφωση∙ κατόπιν επανέρχεται το αργό μέρος προετοιμάζοντας το έδαφος για το τραγούδι «ενός μικρού αγγέλου» στο τέταρτο και τελευταίο μέρος της συμφωνίας.

Ακολουθώντας το παράδειγμα των περισσότερων συμφωνιών του Άντον Μπρούκνερ, ο Μάλερ βασίζει το “γαλήνιο”  Ruhevoll  - poco adagio (λίγο αργό) μέρος της 4ης συμφωνίας του σε μια πενταμερή παρατακτική μορφή, στο πλαίσιο της οποίας δύο διαφορετικές ιδέες αναπτύσσονται εναλλάξ με ολοένα και πιο πληθωρικό τρόπο. Η πρώτη ιδέα, στην Σολ-Μείζονα, εξυφαίνει αργά την νοσταλγική μελωδία της και τα παραλλάγματα που απορρέουν άμεσα από αυτήν, αποδίδοντας, σύμφωνα με σχετικό σχόλιο του συνθέτη, το μειδίαμα της Αγίας Ούρσουλας στον παράδεισο (για το οποίο γίνεται άλλωστε λόγος και στο ποίημα που μελοποιείται στο τέταρτο μέρος της συμφωνίας).

1. Μάλερ Απόσπασμα από την αρχή του 3ου μέρους της 4ης Συμφωνίας - Λ. Μάαζελ, Φιλαρμονική της Βιέννης, 1983.mp3

Η άπλετη γαλήνη διακόπτεται ωστόσο από τους οδυνηρούς τόνους της δεύτερης θεματικής ιδέας, η οποία ξεδιπλώνεται, με περισσότερο πάθος και ένταση, σε ελάσσονες κλίμακες. Η αρχική τονικότητα και διάθεση αποκαθίστανται κατά την πρώτη αναπτυξιακή επαναφορά της αρχικής ιδέας, η οποία μάλιστα προσλαμβάνει τώρα μεγαλύτερη ρυθμική ευελιξία και ζωντάνια, καθώς εξελίσσεται, ενώ – από την άλλη πλευρά – η δεύτερη ιδέα αναπλάθεται παρακάτω με ακόμη πιο μελανά χρώματα, φθάνοντας σε στιγμές δραματικής απόγνωσης και σε μακρινές, “σκοτεινές” τονικές περιοχές.

2. Μάλερ Κορύφωση μεσότητας 3ου μέρους 4ης Συμφωνίας - Λ. Μάαζελ, Φιλαρμονική της Βιέννης, 1983.mp3

Όμως το πρώτο θέμα έρχεται εκ νέου να άρει την κατάσταση αυτή και να παραλλαχθεί με απρόσμενο σφρίγος σε ολοένα και ταχύτερη χρονική αγωγή, προτού καταλήξει απότομα στην αρχική εξαϋλωτική του διάθεση. Έτσι, το μέρος μοιάζει να βαδίζει φυσιολογικά προς την τελική του πτώση· εντούτοις, ο συνθέτης έχει αντίθετη άποψη, καθώς στο σημείο αυτό εισάγει στην Μι-Μείζονα επιβλητικές φανφάρες από τα χάλκινα πνευστά σε ένα θορυβώδες ξέσπασμα. Μόνον έπειτα από αυτήν την αναπάντεχη εκρηκτική χειρονομία κορύφωσης, λοιπόν, το αργό μέρος μπορεί να επανέλθει στα ήρεμα καταληκτικά του μοτίβα, προετοιμάζοντας το έδαφος για το τραγούδι του μικρού αγγέλου με τη φωνή της σοπράνο που ακολουθεί στο τέταρτο μέρος («Με πολλή άνεση») και που αποτελεί και τον στόχο ολόκληρης της συμφωνίας.

3. Μάλερ Τελική κορύφωση και σβήσιμο 3ου μέρους 4ης Συμφωνίας - Λ. Μάαζελ, Φιλαρμονική της Βιέννης, 1983.mp3

Η κατάληξη του τρίτου μέρους της συμφωνίας αποτελεί  ένα εξαιρετικό παράδειγμα της δύναμης της απαλής δυναμικής αμέσως μετά το πιο δυνατό ξέσπασμα σε ολόκληρη τη συμφωνία. Όμως αυτή η ορχηστρική έκρηξη πάθους δεν φαίνεται να είναι η πραγματική κορωνίδα του τρίτου μέρους. Ακούστε πώς, αμέσως μετά τη θορυβώδη κορύφωση με τα χάλκινα πνευστά (κόρνα και τρομπέτες) και τα τύμπανα, λίγο πριν το τέλος του μέρους, ο Μάλερ αποκαλύπτει την τουλάχιστον ίση δύναμη ενός αρμονικού περάσματος  έντονης ησυχίας και γαλήνης με τους ήχους της άρπας ευγενικά να υπογραμμίζουν τις αρμονίες, σβήνοντας το γλυκόπικρο αργό τρίτο μέρος της 4ης Συμφωνίας του μέσα σε μια φθινοπωρινή αύρα.

Μάλερ Κατάληξη 3ου μέρους 4ης Συμφωνίας - Λ. Μπέρνσταϊν, Φιλαρμονική της Βιέννης, 1972.mp4

Μάλερ Τελική κορύφωση και σβήσιμο 3ου μέρους 4ης Συμφωνίας - Λ. Μπέρνσταϊν, Ορχήστρα Κοντσέρτγκεμπαου, 1987.mp3

Τζον Άτκινσον Γκρίμσο: Φθινοπωρινή λάμψη 1882.