Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Κάσπαρ  Ντάβιντ Φρίντριχ: Χειμερινό τοπίο με εκκλησία (1811).

Το «Χειμερινό Τοπίο» κυριαρχείται από την εμπειρία της θλιβερής απόστασης και της συγκρατημένης σιωπής. Η φύση και οι κοινωνικές συνθήκες διεισδύουν στην εικόνα με φόντο τη χριστιανική πίστη.

Εκ πρώτης όψεως είναι μια ξεκάθαρη χειμωνιάτικη σκηνή, μάλλον έρημη· μια σειρά από έλατα στέκεται στο χιόνι, καθώς μια σκοτεινή ομίχλη απλώνεται γύρω από μια μακρινή εκκλησία.

Με προσεκτικότερη παρατήρηση, είναι δυνατό να διακρίνουμε έναν άνδρα να ακουμπάει σε έναν από τους βράχους και να προσεύχεται με σηκωμένα τα χέρια του· ένας ξύλινος σταυρός χωμένος στο φύλλωμα του δέντρου είναι το αντικείμενο του διαλογισμού του. Μια περαιτέρω λεπτομέρεια περιπλέκει τα πράγματα: ένα ζευγάρι πατερίτσες είναι εγκαταλελειμμένες στο χιόνι, δίνοντας την αίσθηση ότι η ανθρώπινη φιγούρα παραπαίει προς τα βράχια σαν να αναγνώρισε ξαφνικά ένα καταφύγιο.

Τώρα ίσως με λίγη περισσότερη προσοχή είναι δυνατόν να δούμε μια σχέση μεταξύ των δέντρων και της μακρινής εκκλησίας:  τα σχήματά τους είναι ίδια, οι γοτθικές κορυφές τους φτάνουν μέχρι τους ίδιους ροδακινί τόνους της επόμενης αυγής. Και τα δύο φαίνεται να συμβολίζουν την ελπίδα της ανάστασης. Nέοι βλαστοί χόρτου που φυτρώνουν στο χιόνι προμηνύουν μια νέα εποχή.

 Το «Χειμωνιάτικο Ταξίδι - Winterreise», μια συλλογή από 24 ποιήματα, γράφηκε από τον Γερμανό φιλόλογο και ποιητή Wilhelm Mϋller, το 1824. Ο Franz Schubert τα μελοποίησε το 1827, έναν χρόνο πριν τον πρόωρο θάνατό του. Το «Χειμωνιάτικο Ταξίδι» του Φραντς Σούμπερτ ξεχωρίζει για την αφαιρετική ομορφιά και την εσωτερικότητά του και αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο του ρομαντικού ρεπερτορίου. Η συναρπαστική ρομαντική δημιουργία των δύο δημιουργών επηρέασε την Ευρωπαϊκή μουσική. Η νοητή συνάντηση του Σούμπερτ και του Βίλχελμ Μίλερ και συνάμα η περιπλάνηση μέσα στη χειμερινή φύση, μέσα στην απόγνωση και τη μοναξιά, όταν ο πόνος του έρωτα γίνεται σπαραγμός για την ανθρώπινη ύπαρξη. Ένας νέος, μόνος κι έρημος στο χειμωνιάτικο τοπίο, θρηνεί παραληρηματικά την απώλεια της αγαπημένης του σ' έναν ανεπανάληπτο μονόλογο περί μελαγχολίας, μοναξιάς και θανάτου. Ο πόνος του εραστή, που γίνεται σπαραγμός για την ανθρώπινη ύπαρξη, ενώνει με μοναδικό τρόπο τη μουσική με την ποίηση.

Ο κύκλος των 24 τραγουδιών που γράφτηκαν από τον άρρωστο Σούμπερτ συνιστά τον ακρογωνιαίο λίθο και της τέχνης του κλασικού τραγουδιού - Lied όσο και το απόγειο του γερμανικού ρομαντισμού. Το «Χειμωνιάτικο Ταξίδι» αποτελεί ένα από τα πιο αινιγματικά και μελαγχολικά έργα του συνθέτη και εν γένει, της ρομαντικής παράδοσης.

Δύο οικεία όσο και αινιγματικά πρόσωπα στρέφουν και μας κοιτούν μέσα από το έργο τους αυτό. Έρχονται  προς τη μεριά μας από ένα μακρινό τοπίο που ακούει στο όνομα ρομαντισμός - αλλιώς, από την παρεξηγημένη αφετηρία της εποχής μας. Ο ένας είναι ο ντροπαλός εσωστρεφής γιος ενός Αυστριακού δημοδιδασκάλου, ο συνθέτης Φράντς Σούμπερτ, που κάποτε αναρωτήθηκε τι μένει να γραφτεί μετά τον Μπετόβεν και άφησε πίσω του ένα τεράστιο οργανικό και φωνητικό έργο απαράμιλλης μουσικής ευγλωττίας. Ο άλλος είναι ο Βίλχελμ Μίλερ, ο γιος ενός ράφτη από το Ντέσσαου, φιλόλογος, στρατιώτης, ποιητής, φιλέλληνας, μεταφραστής ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, κατά τύχη στιχουργός. Ο Μίλερ είχε γράψει στο ημερολόγιο του: «Δεν μπορώ ούτε να παίξω ούτε να τραγουδήσω, κι όταν γραφώ ποιήματα, τότε και τραγουδώ και παίζω. Αν μπορούσα να βγάλω από μέσα μου και τους [μουσικούς] σκοπούς, τότε τα τραγούδια μου θα άρεσαν περισσότερο απ' όσο τώρα. Όμως παρηγορούμαι με την ιδέα ότι μπορεί και να βρεθεί μια αδελφή ψυχή που απ' τις λέξεις θ' αφουγκραστεί τους σκοπούς και θα μου τους ξαναδώσει». Οι δύο αυτές «αδελφές ψυχές» δεν γνωρίστηκαν ποτέ από κοντά· ο Σούμπερτ  πέθανε σε ηλικία τριανταενός ετών, το 1828, ο Μίλλερ στα τριαντατρία του, το 1827. Το «Χειμωνιάτικο ταξίδι» όμως θα άλλαζε για πάντα την έννοια του τραγουδιού στον πολιτισμό μας, κατακυρώνοντας ένα καινούριο είδος τέχνης: τον κύκλο τραγουδιών ως σύνθετο λυρικό έργο.

Από την εναρκτήρια «Καληνύχτα» ως τον ακροτελεύτιο «Οργανοπαίκτη» που στοιχειώνει στη φαντασία μας και διαπορεύεται, ίσως παρέα με τον οργανοπαίκτη με το ντέφι - Tambourine Man του Μπομπ Ντίλαν ( https://www.youtube.com/watch?v=oecX_1pqxk0  - να ένα πιθανό θέμα για ανάλυση ως εργασία στο μάθημά μας), την έρημο των ημερών μας με το ίδιο ανοιξιάτικο όνειρο στην καρδιά του χειμώνα.

Επέλεξα  τρία τραγούδια από  το «Χειμωνιάτικο Ταξίδι»:  το 1^ο του κύκλου με τίτλο «Καληνύχτα» , το 5^ο  «Η φλαμουριά»  και το τελευταίο του κύκλου «Ο Οργανοπαίκτης», ερμηνευμένα από βαθύφωνους – είναι το είδος φωνής που προτιμώ σε αυτό το έργο, παρότι ο Σούμπερτ το συνέλαβε για φωνή τενόρου – και μάλιστα παραδόξως προτιμώ βαθύφωνους με «μεγάλες» φωνές, κατάλληλες για όπερα.

Να οι στίχοι των τριών τραγουδιών και δυο ακόμη πίνακες ζωγραφικής, ένας ρεαλιστικός κι ένας όχι ρεαλιστικός. Ας τους μελετήσουμε με  τη δέουσα προσοχή, πριν ακούσουμε τα τραγούδια.

ΣΤΙΧΟΙ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ.pdf

Αλεξάντερ Βολκόφ:  Νυχτερινό ταξίδι-Μια στιγμή στο σούρουπο.

Σύμφωνα με τον εν λόγω ζωγράφο ρεαλιστικής τεχνοτροπίας, «Αυτός ο τίτλος προέρχεται από το θεατρικό έργο του Γιουτζίν Ο Νιλ «Το μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα».  Πρόκειται για μια μέρα που φτάνει στο τέλος της, με όλα τα δεινά και τις θλίψεις της, το φως και το σκοτάδι, αλλά με υποβόσκουσα αγάπη και ελπίδα για το μέλλον. Αυτό μερικές φορές το φως δίνει τη θέση του στο σκοτάδι, αλλά μόνο για να επιστρέψει ξανά ως μια άλλη μέρα». Στο «Νυχτερινό Ταξίδι», μια διασπορά γυμνών δέντρων στέκεται τέλεια πάνω από έναν παγωμένο κολπίσκο που πλαισιώνεται από παγετό. Η λεπτή πινελιά προσθέτει βάθος σε αυτό το εποχιακό τοπίο. Ο ουρανός είναι βυθισμένος σε μια παλέτα από βιολετί και ροζ, καθώς το τελευταίο φως της ημέρας σταδιακά φεύγει. Ο Βολκόφ παρουσιάζει με την κάθε μέρα τον ερχομό και την έξοδο των δύσκολων χρόνων. Όσο βαρύ κι αν φαίνεται το σκοτάδι, το φως θα διαπερνά πάντα, γεννώντας την ελπίδα για μια καλύτερη μέρα. Αυτός ο ωραίος πίνακας καταπραΰνει το πνεύμα με την υπόσχεση ενός καλύτερου αύριο.

Σόφη Παπαδοπούλου: Έναστρη Νύχτα.

Ένα έργο που κόβει την ανάσα αποτυπώνοντας τη μαγεία του βόρειου σέλατος, τα μυστήρια της φύσης και το θαύμα του να είσαι ζωντανός. «Δεδομένου ότι ο κόσμος είναι ακόμα γεμάτος από θαύματα και ανεξερεύνητα πράγματα, το έργο πρέπει να θεωρείται σύμβολο ελπίδας και ειρήνης».

Εμπνεόμενη από το βασίλειο της φύσης, η Σόφη Παπαδοπούλου ζωγραφίζει με ακουαρέλα. Η φύση εμποτίζει τις καλλιτεχνικές της προσπάθειες ως μία σύνδεση με τον φυσικό κόσμο. Στους πίνακές της, η Παπαδοπούλου ξεπερνά την πραγματικότητα, επιλέγοντας να προσεγγίζει την τέχνη μέσα από μια αλληλεπίδραση χρωμάτων, φωτός και σκιών. Ένα προσωπικό ταξίδι, οι πίνακες της καλλιτέχνιδας της επιτρέπουν να εκφράσει την ομορφιά που ανακαλύπτει σε όλον τον κόσμο. Μέσα από ρευστές πινελιές, η Παπαδοπούλου προσφέρει τη δική της ερμηνεία στη μετάδοση της ουσίας της φύσης.

Ακούμε την «Καληνύχτα» από το «Χειμωνιάτικο Ταξίδι» του Σούμπερτ, πρώτα σε ηχογράφηση του 1942 με τον Χανς Χότερ και συνοδεία στο πιάνο από τον Μίκαελ Ράουχαϊζεν. Η εκτέλεση αυτή αντανακλά την τεράστια καλλιτεχνική ακεραιότητα των δύο καλλιτεχνών, εν προκειμένω κατά τη διάρκεια των σκοτεινών ημερών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Χότερ έχει το πλεονέκτημα ότι τραγουδά στη μητρική του γλώσσα κι εδώ ακούγεται λαμπερός, δροσερός και νεανικός. Πρόκειται για μια μεγαλόπρεπη, ζοφερή αφήγηση από τον Χότερ με θαυμαστό έλεγχο των εκφραστικών μέσων του, που υποστηρίζεται από τον σταθερό, εμφατικό τρόπο του συνοδού πιανίστα.

1α. ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ Καληνύχτα. Χανς Χότερ Ηχογράφηση 1942.mp3

Και τώρα Η «Καληνύχτα» και τα άλλα δύο τραγούδια σε ηχογράφηση του 1984 με τον Φιλανδό βαθύφωνο της όπερας Μάρτι Τάλβελα στον τελευταίο δίσκο της θαυμαστής σταδιοδρομίας του και τον Ραλφ Γκόντονι στο πιάνο. Το φυσικό βαθύ ηχόχρωμα της «γεμάτης» φωνής του Τάλβελα χρωματίζει τις λέξεις κλειδιά με επιπλέον βάρος και ατσάλινη ηχητικότητα. Ο Τάλβελα μπορεί επίσης να τραγουδήσει απαλά και ο πιανίστας του τον σκιάζει με ευαισθησία στον μεγαλειώδη, ζοφερό απολογισμό του. Οι χαμηλές νότες του Τάλβελα είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές, αλλά δεν υπάρχει απώλεια τονικής ποιότητας και στα ψηλότερα περάσματά του.
1β. ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ Καληνύχτα. Μάρτι Τάλβελα Ηχογράφηση 1984.mp3

Άντον Χανς: Kάτω από τις φλαμουριές.

Ο Άντον Χανς (1813-1876) ήταν Αυστριακός τοπιογράφος. Ήταν μαθητής του Γιόζεφ Μέσμερ στην Ακαδημία της Βιέννης και στη συνέχεια ταξίδεψε και σπούδασε στη Γερμανία, το Βέλγιο, την Ελβετία και την Ιταλία. Τα έργα του αποτελούνται από τοπία αξιόλογα ως προς τη σύνθεση και την προσεγμένη λεπτομέρειά τους.

2. ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ Η φλαμουριά. Μάρτι Τάλβελα 1984.mp3

Πάμπλο Πικάσο: Ο γέρος κιθαριστής (1903-4).

Ο Πάμπλο Πικάσο δημιούργησε τον «γέρο κιθαριστή» αμέσως μετά την αυτοκτονία του στενού φίλου του, Κασαγέμας. Στους πίνακες της «μπλε περιόδου» του (1901-04), ο καλλιτέχνης περιορίστηκε σε μια ψυχρή, μονοχρωματική μπλε παλέτα, ισοπεδωμένες φόρμες και συναισθηματικά, ψυχολογικά θέματα ανθρώπινης δυστυχίας και αποξένωσης που σχετίζονται με το έργο άλλων καλλιτεχνών της εποχής εκείνης όπως ο Έντβαρντ Μουνκ και ο Πολ Γκογκέν. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο καλλιτέχνης ήταν συμπονετικός για τα δεινά των καταπιεσμένων και ζωγράφισε πολλούς καμβάδες που απεικονίζουν τη δυστυχία των φτωχών, των ασθενών και εκείνων που διώχνονται από την κοινωνία. Η επιμήκης, γωνιακή φιγούρα του τυφλού μουσικού σχετίζεται επίσης με το ενδιαφέρον του Πικάσο για την ισπανική τέχνη και, ειδικότερα, για τον σπουδαίο καλλιτέχνη του 16ου αιώνα Ελ Γκρέκο. Ο γέρος κιθαρίστας είναι ίσως ο πιο εμβληματικός πίνακας της μπλε περιόδου του Πικάσο, όταν ζούσε στη φτώχεια και τη συναισθηματική αναταραχή. Ο πίνακας είναι επίσης αξιοσημείωτος για την απόκοσμη παρουσία μιας μυστηριώδους εικόνας ζωγραφισμένης από τα κάτω.  Η  παραμορφωμένη μορφή - σημειώστε ότι το πάνω μέρος του κορμού του κιθαρίστα φαίνεται να είναι πλαγιασμένο, ενώ το κάτω μισό φαίνεται να κάθεται σταυροπόδι - τα επιμήκη άκρα και η στενή, γωνιακή στάση του ηλικιωμένου άνδρα - θυμίζουν τα έργα του Ελ Γκρέκο. Αυτός ο σκυμμένος τυφλός άντρας κρατά κοντά του μια μεγάλη, στρογγυλή κιθάρα. Το καφετί σώμα του αντιπροσωπεύει τη μοναδική αλλαγή χρώματος του πίνακα. Τόσο σωματικά όσο και συμβολικά, το όργανο γεμίζει τον χώρο γύρω από τη μοναχική ανθρώπινη φιγούρα, η οποία φαίνεται να αγνοεί την τύφλωση και τη φτώχεια, καθώς παίζει. Την εποχή που φτιάχτηκε ο πίνακας, η λογοτεχνία του Συμβολιστικού κινήματος περιελάμβανε τυφλούς χαρακτήρες που διέθεταν δυνάμεις εσωτερικής όρασης. Η αδύνατη φιγούρα του τυφλού μουσικού που μοιάζει με σκελετό έχει επίσης ρίζες στην τέχνη από την πατρίδα του Πικάσο, την Ισπανία. Η εικόνα αυτή αντικατοπτρίζει τον προσωπικό αγώνα και τη συμπάθεια του εικοσιδυάχρονου Πικάσο για τα δεινά των καταπιεσμένων· ήξερε πώς ήταν να είσαι φτωχός, αφού ήταν σχεδόν πάμπτωχος όλη την προηγούμενη χρονιά.

Ένα τέλειο συνοδευτικό κομμάτι είναι το ποίημα του Γουάλας Στίβενς «Ο άντρας με την μπλε κιθάρα». Ο ποιητής βάζει λόγια στην πεποίθηση του Πικάσο ότι η τέχνη είναι το ψέμα για να μας βοηθήσει να δούμε την αλήθεια. Ο Στίβενς γράφει:

Είπαν: «Έχεις μια μπλε κιθάρα,

Δεν παίζεις τα πράγματα όπως είναι».

Ο άντρας απάντησε, «Τα πράγματα όπως είναι

Έχουν αλλάξει πάνω στην μπλε κιθάρα».

3. ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ Ο Οργανοπαίκτης. Μάρτι Τάλβελα 1984.mp3

Στο "Χειμωνιάτικο Ταξίδι" του Σούμπερτ η συγκίνηση του ποιητικού λόγου κορυφώνεται από τη μουσική με δραματικές εντάσεις και εξάρσεις, με εύστοχα ηχητικά τεχνάσματα, όπου ένα αλληγορικό ταξίδι της ψυχής πραγματώνεται μέσα από το κρύο, το σκοτάδι, την κραυγή του ανέμου, τη ροή του νερού κάτω από τους πάγους. «Είναι παντού χειμώνας» και τον ταξιδιώτη συνοδεύει η οδύνη από την τραυματική ερωτική απογοήτευση. Αν και η περιπλάνησή του γίνεται παραληρηματική στο δύσβατο χειμωνιάτικο τοπίο, «Η φύση είναι που γιατρεύει κάθε πληγή της ψυχής» και σ' αυτήν θα ανατρέξει η λαβωμένη ψυχή του συνθέτη. Θα οραματιστεί τον έρωτα, τα άνθη του χειμώνα και η μαγική μουσική του θα εκπέμψει βύθια χαρά! 

Πολ Γκογκέν:  Χειμερινό τοπίο / Το Χιόνι στο Vaugirard I / Κήπος κάτω απ’ το χιόνι (1879).

Σε αντίθεση με τους μεταγενέστερους πίνακές του, στους οποίους χρησιμοποιούσε έντονα χρώματα, συχνά σε αντίθεση, αυτός ο πίνακας φαίνεται σχεδόν μονόχρωμος. Ο Γκογκέν χρησιμοποιεί αποχρώσεις του γκρι, του μπλε, του καφέ και λίγο του πράσινου. Με αυτή την χρωματική παλέτα, αποτυπώνει τέλεια την ψυχρότητα μιας χειμωνιάτικης μέρας.

Η συνολική αίσθηση που αποκομίζουμε από αυτόν τον πίνακα είναι μια ψυχρή ηρεμία. Τα δέντρα είναι γυμνά, χωρίς κανένα φύλλωμα πάνω τους. Και παρόλο που μπορούμε να αναγνωρίσουμε σπίτια, κανένα φως ή κίνηση δεν συμβαίνει γύρω τους. Όλα μένουν ακίνητα σε αυτόν τον πίνακα με θέμα το χειμώνα.

Το ιμπρεσιονιστικό ύφος επηρέασε έντονα το «Χειμερινό τοπίο» του Γκογκέν. Με τα απαλά χρώματα που χρησιμοποιεί και τις καλά καθορισμένες πινελιές, έχουμε σχεδόν μια αίσθηση πως βλέπουμε το χειμωνιάτικο τοπίο του μέσα από ένα παράθυρο. Όλα είναι λίγο θολά και το φως αντανακλάται μέσα από αυτό. Με τις γαλάζιες πινελιές που εφαρμόζει ο Γκογκέν γύρω από τα κλαδιά των δέντρων, ο πίνακας αποκτά μια αίσθηση παγωμένου, κάνοντας έτσι όλο το τοπίο καλυμμένο από χιόνι και παγωμένο. Αν και ήταν δεξιοτέχνης στα ζωηρά χρώματα, με αυτόν τον πίνακα, ο Γκογκέν μας έδειξε ότι ήταν επίσης ταλαντούχος στη ζωγραφική με μια μονόχρωμη χρωματική παλέτα.