Παντοδύναμος και ανίκητος, ο έρωτας αποτελεί την ισχυρότερη δύναμη του σύμπαντος. Πανταχού παρών ο Έρως, άχρονος και αέναος, σημαδεύει με τα πανίσχυρά του βέλη θνητούς και αθανάτους, που υποχωρούν και καθυποτάσσονται στη θέληση του μικρού φτερωτού θεού. Ο αρχαίος ελληνικός μύθος του Έρωτα και της Ψυχής αφορά την υπέρβαση των εμποδίων ανάμεσα στην Ψυχή και τον Έρωτα και την απόλυτη ένωσή τους σε έναν ιερό αιώνιο γάμο.

Ο ΜΥΘΟΣ

Τι είναι ο μύθος; Σίγουρα όχι κάτι απλοϊκό ή ανυπόστατο. Πίσω από τα φαινομενικά απλά νοήματα όλων των μύθων και των παραμυθιών κρύβονται βαθιές, πανανθρώπινες αλήθειες. Ακριβώς γι’ αυτό η σημειολογία των μύθων είναι αρχετυπική, μεταβάλλοντας τον καθέναν τους σε μια μύηση. Στην ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής αυτό είναι πέρα για πέρα αληθινό, καθώς πίσω από τα γεγονότα περιγράφεται η περιπέτεια της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής, οπότε αποτελεί για εμάς θαυμάσιο εργαλείο αυτογνωσίας με στόχο  να εξετάσουμε πιο συγκεκριμένα όσα έχουμε σπείρει στον αγρό της συνείδησής μας και να ενθαρρύνουμε αυτό το κομμάτι του εαυτού μας που αξίζει να ανθίσει… Μέσα στην πλοκή του μύθου είναι παρόντα συμβολικά όλα τα στάδια της πορείας της ψυχής: το υψηλό πεπρωμένο της, η άνοδος, το σφάλμα, η πτώση της και κατόπιν η σταδιακή αφύπνισή της και η ανάδυση των εσωτερικών ικανοτήτων της μέσα από δοκιμασίες που την οδηγούν τελικά στον θρίαμβο και στην αποθέωσή της.

Βλέπουμε ένα πήλινο σύμπλεγμα του Έρωτα και της Ψυχής, από το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Το σύμπλεγμα Έρωτα και Ψυχής συμβολίζει την αγνή αγάπη, την αγνή ένωση. Χρονολογείται στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Από το έργο λείπουν τμήμα του σώματος της Ψυχής και τα πόδια του Έρωτα. Δεν διατηρήθηκαν τα χρώματα που αρχικά χρωμάτιζαν την επιφάνεια των ειδωλίων. Μέγιστο σωζόμενο ύψος 10 εκατοστά. Η κεραμική παραγωγή (αγγεία και ειδώλια) της Πέλλας ήταν γνωστή στην ελληνιστική εποχή. Στις ανασκαφές της αρχαίας πόλης έχουν έρθει στο φως μεγάλος αριθμός κεραμικών εργαστηρίων. Το ειδώλιο πιθανότατα κατασκευάστηκε σε εργαστήριο στην περιοχή της Αγοράς. ​Ο φτερωτός Έρωτας, στα δεξιά του θεατή, που αγκαλιάζει και φιλά την Ψυχή, που βρίσκεται στα αριστερά του θεατή, εκτίθεται στη μόνιμη συλλογή του Μουσείου, στην ενότητα «Δημόσιος Βίος και Αγορά».

Ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής αναφέρεται ως μια αρχαία αλεξανδρινή παράδοση των ελληνιστικών χρόνων. Δεν συνδέεται με συγκεκριμένους τόπους και ιστορικά γεγονότα, αλλά προσπαθεί να ερμηνεύσει αξιόλογα φαινόμενα ή και να εκφράσει κάποια φιλοσοφική διδασκαλία, όπως η περίφημη αθανασία της ψυχής. Η αλήθεια που εκφράζει ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής, είναι ότι η υπέρτατη ηδονή προκύπτει από το σμίξιμο του έρωτα με την ψυχή. Ο αρχαίος ελληνικός μύθος, όντας οργανικό μέρος της θρησκείας ενός υπέροχου πολιτισμού, δεν προβάλλει απλά ένα επιγραμματικό, στατικό δίδαγμα, αλλά λειτουργεί και ο ίδιος ως μια διαδικασία μύησης στις μεγάλες αλήθειες της ζωής. Έτσι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής έχει εμπνεύσει αναρίθμητους καλλιτέχνες σε όλο τον κόσμο, με δύο από τους οποίους θα ασχοληθούμε εδώ παρακάτω. 

«….θα σου διηγηθώ μια ελληνική ιστορία…», έτσι αρχίζει τον 2ο μ.Χ αι., ο Λατίνος Λούκιος Απουλήιος, τη νουβέλα του «Οι Μεταμορφώσεις». Ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής είναι μια ιστορία μέσα σε αυτήν τη διήγηση. Την αφηγείται μια γριά γυναίκα σε ένα νέο κορίτσι, εισάγοντάς το στο μυθικό βάθος των μητριαρχικών μυστηρίων, που είναι το θηλυκό μυστήριο της αναγέννησης μέσα από την αγάπη.

Ο Απουλήιος ανήκε στους δημιουργικούς άνδρες όλων των εποχών που τους καθοδηγεί η Ψυχή – θηλυκή ως αρχή και στον άνδρα και στη γυναίκα. Ο εραστής δε της ψυχής, ο Έρωτας, δεν είναι το πανούργο χερουβείμ, αλλά ο αρχέγονος Θεός Έρως -αρσενική αρχή και στον άνδρα και στη γυναίκα. Δεν μιλάμε για το αρσενικό και το θηλυκό στοιχείο ως φύλο. Μιλάμε για τη θηλυκή και την αρσενική αρχή που ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο, σύμφωνα με την Ψυχολογία του Βάθους. Αυτό που για το αρσενικό είναι επιθετικότητα, νίκη, κατάκτηση, ικανοποίηση του πόθου, για το θηλυκό είναι πεπρωμένο, μεταμόρφωση, το ύψιστο μυστήριο της ζωής. Εδώ απαιτείται να ξεχάσουμε τα πολιτιστικά σχήματα που παίρνει η σχέση άνδρα – γυναίκας και να πάμε πίσω στο αρχέγονο φαινόμενο – του ιερού αιώνιου γάμου, στην αρχετυπική εμπειρία της συμφιλίωσης της θηλυκής και αρσενικής αρχής μέσα στο άτομο, μέσα από την εξερεύνηση του βάθους της ύπαρξης που απαιτεί η διαδικασία της εξατομίκευσης. Αυτή την εξέλιξη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο που έχει ως κέντρο της το μυστηριακό φαινόμενο της αγάπης, αφηγείται ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής.

Η Ψυχή ήταν μία πεντάμορφη βασιλοπούλα, τόσο όμορφη που κανείς δεν θεωρούσε τον εαυτό του άξιο να τη ζητήσει σε γάμο. Οι θνητοί την τιμούσαν σαν να ήταν η ίδια η θεά Αφροδίτη κι έτσι η θεά ζήλεψε. Για να την ταπεινώσει, ζήτησε από τον γιό της, τον Έρωτα, να την κάνει να ερωτευτεί τον πιο άσχημο άντρα του κόσμου. Όμως ο ίδιος ο Έρωτας έπεσε θύμα των βελών του και ερωτεύτηκε την Ψυχή. Μόλις την είδε, την πόθησε και έδωσε χρησμό στον πάτερα της να την ετοιμάσει για γάμο και να την οδηγήσει στην κορυφή ενός ψηλού βουνού. Θα ερχόταν εκεί (δήθεν) να την κατασπαράξει ένα τρομερό τέρας, έλεγε ο χρησμός. Ο βασιλιάς περίλυπος αλλά υποχρεωμένος να υπακούσει στην εντολή του χρησμού, ετοίμασε την κόρη του και την άφησε στην κορυφή του βουνού. Αντί για τέρας όμως, την πήρε από εκεί ο Ζέφυρος και την μετέφερε στους κήπους του λαμπρού παλατιού του Έρωτα, όπου αόρατοι υπηρέτες εκτελούσαν κάθε της επιθυμία. Το πρώτο της βράδυ η Ψυχή αισθάνεται την παρουσία ενός αόρατου εραστή. Νιώθει για πρώτη φορά τον Έρωτα να κυριεύει το κορμί της, κι ας μην μπορεί να τον δεί. Εκεί βυθίζεται σε τυφλή έκσταση, αφού τον εραστή της μόνο τον αισθάνεται και τον ακούει. Τον αποκαλεί «γλυκό σαν μέλι» και εγκαταλείπεται στην παραδείσια ευδαιμονία της. Υποτάσσεται στην κατοχή και τη δύναμή του, μακριά από την αρχή της ανώτερης θηλυκής συνειδητότητας. Έζησε έτσι ευτυχισμένη για αρκετό καιρό, ώσπου νοστάλγησε την οικογένειά της και ζήτησε να την δει. Ο Έρωτας, αόρατος πάντα, της έδωσε την άδεια με δύο όρους: να μην αποκαλύψει το μυστικό της ζωής της στο παλάτι του και να μην επιχειρήσει ποτέ να τον δει.

Κάθε παράδεισος όμως έχει και το φίδι του. Οι αδελφές της, μόλις την είδαν τόσο ευτυχισμένη, ζήλεψαν και την πίεσαν φορτικά να αποκαλύψει το μυστικό της. Κάποια στιγμή εκείνη ενέδωσε και τους είπε την ιστορία. Τότε εκείνες την έπεισαν ότι ο αόρατος εραστής είναι κάποιο τέρας που τη θρέφει για να την φάει την κατάλληλη στιγμή. «Πρέπει να παραφυλάξεις και να τον σκοτώσεις, πριν σκοτώσει εκείνος εσένα», της είπαν με επιμονή.

Επιστρέφοντας στο παλάτι, η Ψυχή βρισκόταν σε τρομερό δίλημμα: να καταπατήσει την υπόσχεσή της στον αόρατο εραστή ή να παρακούσει τις αδελφικές νουθεσίες; Αποφάσισε να κάνει το πρώτο για να ικανοποιήσει την περιέργειά της, την επιθυμία της για γνώση. Κρύφτηκε στο δωμάτιο του Έρωτα για να δει και να γνωρίσει ποιο είναι αυτό το τέρας που δεν αποκαλύπτει τον εαυτό του και ενδεχομένως κάποια στιγμή θα την κατασπαράξει. Όταν όμως βγήκε από την κρυψώνα της, αντί για κάποιο δύσμορφο θηρίο, είδε έναν πανέμορφο έφηβο να κοιμάται. Με μαχαίρι και λύχνο πλησιάζει τον «άγνωστο» εραστή της την ώρα που κοιμάται. «Στο φως του έρωτα που την κυριεύει, η Ψυχή συναντά τον Έρωτα ως θεό, ο οποίος είναι το ανώτερο και το κατώτερο μαζί στο Ένα, που συνδέει και τα Δύο». Τρυπά το δάκτυλό της με ένα από τα βέλη του και σκύβει να τον φιλήσει.

Ταράχτηκε τόσο από την ομορφιά του, που μία σταγόνα από το λυχνάρι που κρατούσε, έπεσε πάνω στο σώμα του Έρωτα και τον ξύπνησε. Αυτός αμέσως πετά μακριά, καθώς η Ψυχή είχε παρακούσει τις εντολές του. Έτσι και οι δυο αποδεσμεύονται από τον καταβρωχθιστικό εναγκαλισμό στο σκοτάδι, αναλαμβάνοντας τον πόνο του από-χωρισμού, της εξ-ατομίκευσης. Ο φορέας του πόνου και των δυο δεν είναι το μαχαίρι αλλά το λάδι που τρέφει το λυχνάρι, την αρχή του φωτός και της γνώσης. Ο Έρωτας, οργισμένος που η Ψυχή είχε παρακούσει την επιθυμία του, έφυγε λοιπόν από το παλάτι. Εκείνη έμεινε να κλαίει για την παρακοή της και τον χαμό του ιδανικού εραστή της.

Η Ψυχή προτάσσοντας την επιθυμία της για γνώση, αποχωρίζεται την παιδιάστικη ασύνειδη πλευρά της πραγματικότητάς της. Δεν είναι πια θύμα, μα μια ενεργητικά ερωτευμένη γυναίκα, συνεπαρμένη από τον Έρωτα που την είχε αδράξει ως εσωτερική δύναμη κι όχι ως εξωτερικός κατακτητής. Δεν της είναι αρκετό πια να γοητεύει και να γοητεύεται. Η απώλεια του εραστή της ακριβώς τη στιγμή που, υπό το φως της γνώσης του έρωτα, η Ψυχή αρχίζει να αγαπά πραγματικά, είναι μια από τις βαθύτερες αλήθειες του μύθου.

Η Ψυχή,  με την απόφασή της να δει τον Έρωτα, βάζει τέλος στη μυθική εποχή, όπου οι σχέσεις εξαρτώνταν αποκλειστικά από την υπέρτατη δύναμη των θεών, δέσμιες του ελέους τους. Τώρα αρχίζει η εποχή της ανθρώπινης αγάπης στην οποία η ανθρώπινη ψυχή παίρνει συνειδητά τόσο τη μοιραία απόφαση όσο και την ευθύνη. Κι αυτό μας επαναφέρει στο υπόβαθρο του μύθου - τη σύγκρουση ανάμεσα στην θνητή Ψυχή και την θεά Αφροδίτη, όπως θα δούμε παρακάτω.

Ο Παν άκουσε το κλάμα της Ψυχής και την συμβούλεψε να βγει σε βουνά και κάμπους και να  αναζητήσει τον Έρωτα. Εκείνη πήγε πρώτα στο πατρικό της και ώθησε με τέχνασμα τις αδελφές της να γκρεμιστούν από ένα ψηλό βουνό για το κακό που της είχαν κάνει, και στη συνέχεια άρχισε να περιπλανιέται, αναζητώντας τον Έρωτα, ο οποίος την ίδια ώρα υπέφερε στο σπίτι της μητέρας του. Η Ψυχή άρχισε να αναζητά παντού, απελπισμένη, τον αγαπημένο της. Ζητώντας απεγνωσμένα τη βοήθεια θεών και ανθρώπων, έφθασε σ’ έναν ναό της Αφροδίτης, όπου και ικέτευσε τη θεά να τη βοηθήσει στην αναζήτηση του αγαπημένου της. Η θεά Αφροδίτη ζηλεύει ξανά την αγάπη των δύο νέων και αρχίζει να καταδιώκει την Ψυχή, ώσπου εκείνη να της παραδοθεί.  Στη συνέχεια, η Ψυχή υπηρετεί τη θεά Αφροδίτη φέρνοντας σε πέρας τέσσερις παράξενους άθλους που απαιτούν όχι την πάλη, μα τη συμφιλίωση της θηλυκής και της αρσενικής αρχής. Η συμφιλίωση αυτή κάνει δυνατή την ικανότητα να συγκρατείται το ζωντανό ρεύμα της ζωής και να σχηματοποιείται, να γονιμοποιείται, να συλλαμβάνει και να γεννά. Η θεά Αφροδίτη υπέβαλε την Ψυχή σε δοκιμασίες, όπως να ξεχωρίσει ανακατεμένους σπόρους όλων των ειδών, να μαζέψει το χρυσό μαλλί άγριων προβάτων και να της φέρει νερό από τη λίμνη της Στύγας. Η Ψυχή τα κατάφερε με τη βοήθεια ζώων και στοιχείων της φύσης, μέχρι που η θεά Αφροδίτη τής ζήτησε να κατέβει στον Άδη και να ζητήσει από την θεά του κάτω κόσμου, την Περσεφόνη, το κουτί με το φίλτρο για την αψεγάδιαστη ομορφιά της. Όταν έφθασε στο παλάτι της Περσεφόνης, η Ψυχή ζήτησε από την Περσεφόνη το κουτί που περιείχε το φίλτρο της ομορφιάς της, προκειμένου να το δώσει στη θεά Αφροδίτη. Η Περσεφόνη τής το έδωσε υπό τον όρο να μην ανοιχτεί το κουτί, παρά μόνο από την ίδια τη θεά Αφροδίτη. Τότε, η Ψυχή κίνησε για τον δρόμο της επιστροφής∙ στη διαδρομή όμως την έπιασε πάλι η περιέργεια και μπήκε στον πειρασμό να δοκιμάσει λίγο από το φίλτρο της ομορφιάς των θεών, προκειμένου να σιγουρευτεί ότι θα μπορέσει να ξαναγοητεύσει τον χαμένο εραστή της, τον Έρωτα, όταν τον βρει. Ευθύς, όμως, όταν άνοιξε το κουτί, αποκοιμήθηκε ύπνο βαθύ, όμοιο με θάνατο. Αυτός ο τέταρτος άθλος, η κάθοδος της Ψυχής στον Άδη ώστε να πάρει από τη θεά Περσεφόνη, για χάρη της θεάς Αφροδίτης, το μυστικό της αιώνιας ομορφιάς, μπορεί να ερμηνευτεί μόνο υπό το φως των Ελευσίνιων μυστηρίων. Η Ψυχή παρακούει για μια ακόμη φορά μια θεϊκή εντολή, αυτή της Περσεφόνης, μια ανάσα μόλις από την επιτυχή έκβαση κι αυτού του άθλου της, του τελευταίου. Επιλέγει να μάθει το μυστικό που μεταφέρει για τη θεά Αφροδίτη για να κερδίσει στα σίγουρα την αγάπη του Έρωτα. Ως θηλυκός Προμηθέας παίρνει αυτό που κανονικά ανήκει στα αρχέτυπα -στις θεές- και η τιμωρία της είναι να βυθιστεί σε ύπνο. Η αυτοθυσιαστική της απόφαση και η ανάγκη της για σωτηρία μέσω της αγάπης εμπνέουν και κινητοποιούν τον αιχμαλωτισμένο στα δεσμά της μεγάλης θεάς μητέρας του, Έρωτα προς τον δρόμο της δικής του ανάπτυξης.

Ο Έρωτας, λοιπόν, ο οποίος δεν μπορούσε να βλέπει άλλο να υποφέρει η Ψυχή από τις δοκιμασίες της μητέρας του, και έχοντας πάρει πια τις αποδείξεις της αγάπης της, την ξυπνά και ζητά από τον Δία, συμμαχώντας μαζί του, να του δώσει την άδεια να την παντρευτεί. Ο Δίας λοιπόν, ως «από μηχανής θεός», υποδέχεται την Ψυχή στον Όλυμπο και της δίνει αμβροσία, ώστε να γίνει αθάνατη και να μπορέσει να σμίξει με τον Έρωτα αιώνια. Τη θέση αυτή την κερδίζει η Ψυχή παρά τη θνητότητά της, με το πέρασμά της μέσα από τον συμβολικό θάνατο στην αναγέννηση μέσω της αγάπης. Αργότερα, σε συμβούλιο των θεών, με τη βοήθεια του Δία, ο Έρωτας καταπραϋνει τον θυμό της μητέρας του και παντρεύεται την Ψυχή. Η Ψυχή γίνεται η γυναίκα του Έρωτα και της χαρίζεται η αθανασία. Ύστερα από λίγο καιρό, φέρνει στη ζωή τον καρπό της αγάπης τους, την Ηδονή. Είναι η μυστικιστική χαρά που όλοι οι λαοί περιγράφουν ως τον καρπό της ανώτατης μυστικιστικής ένωσης.

Στην πλοκή του μύθου είναι συμβολικά παρόντα όλα τα στάδια της πορείας της Ψυχής: το υψηλό πεπρωμένο της, η άνοδος, το σφάλμα, αλλά και ο θείος έρωτας, που μέσα από μυητικές δοκιμασίες θα την οδηγήσει στην αφύπνιση, τον θρίαμβο και τη θέωσή της. Ο θρίαμβος της Ψυχής με την άνοδό της στον Όλυμπο μάς στρέφει στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου. Στην παραίτηση του «εγώ» από τον ηγετικό του ρόλο και την καθοδήγησή του από την ολότητα του ζευγαριού. Στη συμφιλίωση μεταξύ τέλους και αρχής, ουρανού και γης. Μαζί με την Ψυχή, θεοποιήθηκε και ένα αδιαμφισβήτητο αρχέτυπο. Το αρχέτυπο των δύο εραστών. Των εραστών που υπερνικούν τις αντίξοες συνθήκες και καταλήγουν μαζί. Βρίσκεται παντού. Στην τέχνη, στη λογοτεχνία, ακόμα και σε αγαπημένα μας παραμύθια, με τους ήρωες να αγωνίζονται και να ερωτεύονται, όπως ερωτεύτηκαν και αγωνίστηκαν ο Έρωτας και η Ψυχή. Βρίσκεται ακόμα και μέσα μας, στη δική μας ψυχή και αγωνίζεται όσο τίποτα άλλο να ερωτευτεί και να ζήσει.

ΤΟ ΓΛΥΠΤΟ ΤΟΥ ΑΝΤΟΝΙΟ ΚΑΝΟΒΑ

O μύθος του Έρωτα και της Ψυχής βρήκε την ιδανικά υπερβατική αποτύπωσή του στο παραπάνω κλασικιστικό αριστούργημα του Αντόνιο Κανόβα (1757-1822), μέλος του κύκλου μυθολογικών αλληγοριών του καλλιτέχνη, έκθεμα στο Μουσείο του Λούβρου. Το έργο του γλύπτη κατασκευάστηκε μεταξύ 1787 και 1793 και  βασίζεται στις αρχές αναπαράστασης του ανθρώπινου σώματος του Πραξιτέλη. Από τον 18^ο αιώνα, όταν σμιλεύθηκε, γνώρισε χιλιάδες αντιγραφές. Το μαρμάρινο γλυπτό αναπαριστά ένα στιγμιότυπο του παραπάνω μύθου του Έρωτα και της Ψυχής και συγκεκριμένα τη στιγμή που ο Έρωτας ξυπνάει και ξαναζωντανεύει την Ψυχή, ώστε οι δυο τους να μπορούν να ενωθούν πια αιώνια.

ΣΕΖΑΡ ΦΡΑΝΚ: «ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΕΡΩΣ» ΣΥΜΦΩΝΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ

https://drive.google.com/file/d/1HeKC39OquunPTiq-B7yN6oNo4tauBTIj/view?usp=sharing

Βέλγος στην καταγωγή που έζησε και δίδαξε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Γαλλία, ο Σεζάρ Φρανκ (1822-1890) ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς δασκάλους μουσικής της περιόδου και διάσημος οργανίστας. «Η Ψυχή» είναι ένα τεράστιο συμφωνικό ποίημα σε τέσσερα μέρη που ο Φρανκ συνέθεσε το 1886-87, ταυτόχρονα με την περίφημη Σονάτα του για βιολί και πιάνο. Είναι ένα από τα πέντε συμφωνικά ποιήματα που συνέθεσε υπό την επιρροή του Φραντς Λιστ. Αυτή η ιστορία ανθρώπινης (και σαρκικής) αγάπης φαινόταν αταίριαστη για έναν άνθρωπο που ήταν αφοσιωμένος στη θρησκεία του, που μερικές φορές προσδιοριζόταν ως «χριστιανός μυστικιστής και ασκητής» και αποκαλούνταν «σεραφικός άγγελος» από τους μαθητές του. Ήταν η ιστορία, όπως την έθεσε ο Φρανκ, θέμα σωτηρίας; Λύτρωση με θεϊκή παρέμβαση; Τι γίνεται με όλον τον ερωτισμό; Ο Βενσάν ντ’ Ιντύ, μαθητής του Φρανκ στον οποίο ο Φρανκ αφιέρωσε το έργο αυτό,  επέμεινε ότι «δεν υπήρχε τίποτα από το παγανιστικό πνεύμα σε αυτό… αλλά είναι εμποτισμένο με χριστιανική χάρη και συναίσθημα.» Ακόμα κι αν τα θέματα του μύθου είναι ασυνήθιστα για έναν «ευλογημένο» συνθέτη όπως ο Φρανκ, αυτά εκφράζονται πλήρως στον όψιμο ρομαντικό χρωματισμό, το συναίσθημα και τη φαντασία του συνθέτη. Κάποιοι είπαν ότι ο συνθέτης «από-ερωτοποίησε» το θέμα, αλλά η μουσική μιλά από μόνη της: πλήρης, υποβλητική, πλούσια χρωματική και βαθιά συγκινησιακή.

«Η Ψυχή και ο Έρως - Psyché et Eros» αποτελεί το τέταρτο και τελευταίο μέρος του όλου έργου και απεικονίζει την πρώτη συνάντηση των εραστών – τις αρχικές αργές, διστακτικές στιγμές που υποδηλώνουν μια αρχική ντροπαλότητα – και πιθανώς κατόπιν την ολοκλήρωση του έρωτά τους, όλα αυτά πριν από την καταστροφική πράξη ανυπακοής της Ψυχής σε ό,τι της είχε ζητήσει ο Έρωτας. Ο Έρωτας και η Ψυχή έχουν τα δικά τους μουσικά θέματα, του Έρωτα αρχικά στο τσέλο και στα χάλκινα πνευστά, της Ψυχής στα βιολιά. Η μουσική είναι συναισθηματικά ερωτική, τα θέματα αρχικά ρέουν μαζί σαν μια συζήτηση μεταξύ των δύο εραστών. Ο Φρανκ αργότερα τα αναπτύσσει και τα περιπλέκει αντιστικτικά.

Ο συνθέτης χωρίζει το μέρος αυτό «Ψυχή και Έρως - Psyché et Eros» σε τρία μικρότερα μέρη:

• Εισαγωγή: Η Ψυχή κοιμάται (Lento), την ξυπνά και την πηγαίνει ο ζέφυρος στα βουνά (Allegro vivo).
• Η ένωση των εραστών: Στους κήπους του Έρωτα (Poco animato), αργό τμήμα (lento), η Ψυχή κι ο Έρωτας είναι μαζί (Allegretto modere).
• Μια αργή ενότητα προλογίζει την τιμωρία και τη λύτρωση της Ψυχής. Το κλείσιμο είναι εξαιρετικά απαλό, ενορχηστρωμένο μόνο από δύο κλαρινέτα, κόρνα, βιολιά και βιόλες.

Η εκτέλεση που ακούσαμε είναι από τη Φιλαρμονική του Βερολίνου με μαέστρο τον Κάρλο-Μαρία Τζουλίνι.

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΚΑΙ Η ΨΥΧΗ ΣΤΟΝ «ΦΑΙΔΡΟ» ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Στον «Φαίδρο» ο Πλάτων εμβαθύνει στα θέματα που τον έχουν απασχολήσει κατά κόρον και εδώ βρίσκουν την πλήρη έκφρασή τους. Ποτέ άλλοτε δεν είχε διεισδύσει τόσο στον έρωτα και την ψυχή. Εδώ, η ψυχή παριστάνεται να υπομένει όλες τις δυσκολίες, να προσπερνά όλα τα εμπόδια και με υπομονή και επιμονή να οδηγείται από τον δαίμονά της στο ανώτατο αγαθό. Η ανεξάντλητη επιθυμία της να αντικρίσει το αθάνατο κάλλος την κάνει να αντέχει στους πειρασμούς και τις απογοητεύσεις και να μάχεται να οδηγηθεί στον προορισμό της. Ο τελικός της στόχος είναι να ιδωθεί με τον έρωτα, την τελείωση του κάλλους. Δεν θα γνώριζε η ψυχή τη δαιμόνια δύναμη που τη θέτει σε κίνηση, αν δεν συναντούσε τον έρωτα. Ο έρωτας αποτελεί την κινητήρια δύναμη της ψυχής και αυτό αποκαλύπτεται με τον πιο παραστατικό τρόπο στον «Φαίδρο». Η κίνηση της ψυχής εκπορεύεται από τον Λόγο / τον νου, ο οποίος με τη μορφή ηνιόχου κυβερνά τις αντιμαχόμενες δυνάμεις τις ψυχής και τις εναρμονίζει (βλ. παρακάτω εικ.). Τότε και ο έρωτας κατευθύνεται προς τη θέαση του φυσικού κάλλους και οι νέοι μέσω της παιδείας οδηγούνται από τους δασκάλους τους με αγάπη και αγωνία για την εξέλιξή τους μακριά από την ανήθικη ηδονή, που φέρει ο αισχρός έρωτας. Ο «Φαίδρος» διδάσκει ότι μπορούμε να αποκτήσουμε τα μεγαλύτερα αγαθά μέσω της ερωτικής μανίας, η οποία δέχεται τη θεϊκή ιδιότητα.  Στο «Συμπόσιο», ο Πλάτων, μέσω της ανοδικής κλίμακας που περιγράφει, καταλήγει ότι ο απώτερος στόχος του έρωτα είναι η θέαση της Ιδέας του ωραίου και η αδιάκοπη αναζήτηση του ιδεατού.

Η αλληγορία του άρματος του Πλάτωνα, που εμφανίζεται στον «Φαίδρο», είναι ένα πολύ σημαντικό μέρος της δυτικής αλλά και της παγκόσμιας πνευματικής και φιλοσοφικής παράδοσης. Παρουσιάζει μια πλούσια μεταφορά για την ψυχή και το ταξίδι της. Όποιος έχει ψυχή ας  διαβάσει τον «Φαίδρο»!

Όπως στον παραπάνω αμφορέα, η ψυχή απεικονίζεται ως μια ένωση τριών συστατικών: ένας αρματιστής/ηνίοχος (ο λόγος) και δύο φτερωτά άλογα: ένα λευκό (η πνευματικότητα, το οξύθυμο στοιχείο, η τόλμη) και ένα μαύρο (το ορεκτικό στοιχείο, η λαγνεία, ο πόθος). Ο στόχος είναι να ανέβεις στα θεϊκά ύψη, αλλά το μαύρο άλογο δημιουργεί προβλήματα…

Η εικόνα του άρματος παρέχει αναμφισβήτητα ένα τριμερές μοντέλο της ανθρώπινης ψυχής διαφορετικό από τις διαιρέσεις του Φρόιντ για το εγώ, τo εκείνο - id και το υπερ-εγώ. Ωστόσο, για τον Πλάτωνα το ίδιο το άρμα είναι μόνο η αρχή∙ η ιστορία των ταξιδιών του είναι μια αποκαλυπτική αλληγορία της πνευματικής ή φιλοσοφικής ζωής. Ενώ το μοντέλο του Φρόιντ είναι υλιστικό και αποκομμένο από το εγγενές νόημα, το μοντέλο του Πλάτωνα αναγνωρίζει σιωπηρά τις έμφυτες θρησκευτικές επιδιώξεις της ανθρώπινης ψυχής.

Στον πλατωνικό διάλογο «Φαίδρος» ο στόχος είναι να κατανοηθεί η σημασία του έρωτα και να ακολουθηθεί η πορεία της ανόδου της ψυχής προς την Ιδέα. Εδώ συντελείται η δραματοποίηση της κίνησης της ψυχής προς τον έρωτα. Αρχικά, αποκαλύπτεται η θεϊκή ουσία της ψυχής για να γίνει σαφές ότι η ψυχή έχει άμεση σχέση με την Ιδέα και ότι γνωρίζει την αλήθεια. Έπειτα, αποδεικνύεται η θεϊκή μανία που διακατέχει τον εραστή και αποδίδεται παραστατικά η ερωτική μανία της ψυχής που οδηγεί στην κατάκτηση του εσωτερικού κάλλους. Η ψυχή αναζητώντας την ομορφιά, τη συναντάει στα πρόσωπα που αντανακλούν την ανάμνηση της Ιδέας του κάλλους και καταλαμβάνεται από ερωτική μανία. Η ψυχή μόνο έχει βιώσει την αλήθεια∙ για αυτό καθορίζει τον αληθινό έρωτα, τη θεία μανία. Ο πραγματικός έρωτας είναι ο έρωτας του δασκάλου και του μαθητή, δηλαδή η αγάπη του δασκάλου προς τον μαθητή του και του μαθητή προς τον δάσκαλο. Ο ρόλος του δασκάλου είναι να μυήσει τον αμύητο άνθρωπο στη θέαση της Ιδέας μέσω του έρωτα. Ο έρως της παιδείας είναι εξαγνισμένος και οδηγεί την ψυχή του μαθητή προς την κατάκτηση της ιδέας. Η παιδεία θα κατευθύνει την ψυχή να θυμηθεί την Ιδέα του έρωτα που είχε συναντήσει στον κόσμο των Ιδεών, αφού ο προορισμός της ψυχής είναι να ανασύρει από τη λήθη τις Ιδέες. Η ανάμνηση αιώνιων και άναρχων εννοιών διαποτίζει την ψυχή με ευδαιμονία. Η θέαση της Ιδέας του κάλλους επιτρέπει την ανάπτυξη της ερωτικής μανίας και τελικά κατακτάται η ερωτική γνώση. Η πορεία που ακολουθούν οι μετέχοντες στον έρωτα είναι αυτή της φιλοσοφίας, κατά την οποία συγκρατούν τις ρέπουσες δυνάμεις προς την κοινή ερωτική μανία. Η έννοια του έρωτα συλλαμβάνεται υπό την καθοδήγηση της παιδείας. Ο φιλοσοφικός έρωτας είναι η ανώτερη μορφή παιδείας, γιατί ενδυναμώνει τον εραστή με φρόνηση, ώστε να καταφέρει να ισορροπήσει τις δυνάμεις της ψυχής του. Δεν θα γνώριζε η ψυχή τη δαιμόνια δύναμη που την θέτει σε κίνηση, αν δεν συναντούσε τον έρωτα. Όπως προείπαμε, ο έρωτας αποτελεί την κινητήρια δύναμη της ψυχής και αυτό αποκαλύπτεται με τον πιο παραστατικό τρόπο στον "Φαίδρο".