Μάθημα : ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

Η «Παγκόσμια Ημέρα για την Τρίτη Ηλικία» εορτάζεται κάθε χρόνο την 1η Οκτώβρη, με στόχο να αναγνωρισθεί η συμβολή των ηλικιωμένων στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη, και τούτο διότι στη σύγχρονη εποχή οι ηλικιωμένοι παίζουν έναν ολοένα σημαντικότερο ρόλο, μέσω του εθελοντικού έργου τους, της μετάδοσης των εμπειριών και των γνώσεών τους, της βοήθειας που δίνουν στα παιδιά τους, αναλαμβάνοντας να φροντίζουν τα εγγόνια τους, αλλά και της αυξανόμενης συμμετοχής τους στην «αγορά εργασίας».

Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς: Γερόντισσα και παιδί, με κεριά (1616-1617)

Σε όλον τον πίνακα κυριαρχεί η προσεκτική χρήση του chiaroscuro (κιαροσκούρο - φωτοσκίαση, χρήση έντονων αντιθέσεων μεταξύ φωτεινών και σκοτεινών ή φωτοσκιασμένων σημείων ενός πίνακα) που έμαθε ο Φλαμανδός ζωγράφος του μπαρόκ Ρούμπενς (1577-1640) στη Ρώμη από τον Καραβάτζιο. Κι έμαθε να το διαχειρίζεται πολύ καλά· προσέξτε τις φωτοσκιάσεις των ρυτίδων της ηλικιωμένης κυρίας... Αυτό το ύφος χαρακτηρίζεται από τα συναρπαστικά εφέ του φωτός και τον ακατέργαστο νατουραλισμό. Ο Ρούμπενς δεν έφτιαξε αυτόν τον πίνακα για να πουληθεί· αντ' αυτού τον διατήρησε στην κατοχή του και πιθανότατα τον χρησιμοποίησε ως υλικό μελέτης για τους μαθητές του.

Ο πίνακας απεικονίζει με ειλικρίνεια μια απλή σκηνή. Το φόντο είναι εντελώς στο σκοτάδι· φαίνεται να είναι ένας επίπεδος τοίχος, αλλά είναι δύσκολο να το πούμε. Ο Ρούμπενς ήθελε να εστιάσει την προσοχή μας στους κύριους χαρακτήρες του πίνακα χωρίς "περισπασμούς". Μια ηλικιωμένη γυναίκα κοιτάζει μπροστά, θωρακίζοντας τα μάτια της από το φως του κεριού της, ενώ το παιδί πίσω της κρατά το δικό του κερί, έτοιμο να το ανάψει. Αυτή η απλότητα μάς παρέχει μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία που μπορούμε να συλλογισθούμε.

Αντίθετα με την πλειονότητα των  πινάκων του καλλιτέχνη, έχουμε εδώ μια ανώνυμη ηλικιωμένη κυρία, σίγουρα όχι πλούσια ούτε διάσημη· φορά λιτά, ξεθωριασμένα ρούχα κι ένα μάλλινο απλό καπέλο, αληθινά σύμβολα της ταπεινής της θέσης. Το καλάθι της είναι άδειο, αλλά η γερόντισσα το κουβαλάει ακόμα, σαν να δηλώνει για μια ακόμα φορά την ταπεινή της θέση και μια ζωή με θυσίες. Τα δύο κεριά έχουν σχεδόν τελειώσει και δεν στηρίζονται σε κανενός είδους κηροπήγιο. Τα κεριά εκείνη την εποχή ήταν ακριβά και γι' αυτό κάθε εκατοστό τους ήταν σημαντικό για τους φτωχούς ανθρώπους. Και, όπως στην τέχνη του Καραβάτζιο, έτσι και εδώ το φως είναι θεμελιώδες στη σκηνή που παρατηρούμε. Το κερί της γερόντισσας είναι η μόνη πηγή φωτός που υπάρχει και ο Ρούμπενς τη χρησιμοποίησε για να διαμορφώσει αυτό το όμορφο εφέ chiaroscuro. Η θέση του αναμμένου κεριού κόβει σχεδόν στο μισό τον πίνακα, η δεξιά πλευρά στο σκοτάδι και η αριστερή φωτισμένη ελαφρώς αλλά αρκετά για να μας κάνει να διαβάσουμε τις εκφράσεις των προσώπων των δύο μορφών. Είναι στα πρόσωπα που ο Ρούμπενς ήθελε να εστιάσει την προσοχή μας. Το αναμμένο κερί δεν είναι απλώς ένα φως (στην πραγματικότητα το μόνο στη σκηνή) αλλά ένας από τους πρωταγωνιστές του πίνακα, αφού κάνει τη σκηνή ορατή στις κύριες λεπτομέρειές της, υποδηλώνοντας μεγέθη και συναισθήματα. Χάρη στο κερί, μάλιστα, η σκηνή γίνεται πιο ζεστή, πιο οικεία και τα συναισθήματα ενισχύονται. Το φως του κεριού ενισχύει το ζαρωμένο πρόσωπο της γερόντισσας σε αντίθεση με το λείο πρόσωπο του παιδιού. Όμως, το βλέμμα της γερόντισσας  κάπου χάνεται: πιθανότατα στις αναμνήσεις της που, ανακατεύοντας τα συναισθήματά της, κάνουν το πρόσωπό της δυσανάγνωστο. Το πρόσωπο της γερόντισσας υποδηλώνει τα πολλά συναισθήματα που μπορούμε να διαβάσουμε στα πρόσωπα των ηλικιωμένων που αγαπάμε. Πιθανώς αυτό που νιώθουμε περισσότερο κοιτώντας την είναι τρυφερότητα. Στο παιδί, αντίθετα, μπορούμε να διακρίνουμε εύκολα τα συναισθήματά του· το παιδί κοιτάζει τη γερόντισσα με ένα μείγμα αγάπης, ενδιαφέροντος, περιέργειας, τυπικό της παιδικής ηλικίας. Φαίνεται να προσπαθεί να διαβάσει τις σκέψεις της και είναι τόσο ξεκάθαρη και γλυκιά η αντίθεση μεταξύ των δύο, τόσο στο δέρμα όσο και στο βλέμμα. Το πρόσωπο του παιδιού βοηθά επίσης να γίνει πιο φωτεινή η αριστερή πλευρά χάρη στο λείο και λαμπερό δέρμα του.

Ο λόγος για τον οποίο διάλεξα αυτόν τον πίνακα είναι εξαιτίας αυτών των αντιθέσεων: το εφέ chiaroscuro είναι μια από τις πιο καθαρές αντιθέσεις που παρατηρούνται έξω στη φύση· εδώ όμως λειτουργεί ως μεταφορά μιας άλλης φυσικής αντίθεσης: εκείνης μιας παλιάς γενιάς που εξαφανίζεται και μιας νέας γενιάς που αναπτύσσεται. Μπορούμε να νιώσουμε την αίσθηση της νιότης  στο  άναμμα του νέου κεριού, σαν τη μετάβαση από μια γλυκά γερασμένη σε μια νέα ζωή με ελπίδες, όνειρα, θετικές σκέψεις.