Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: Η  Κοίμηση της Θεοτόκου των Ψαριανών, τέμπερα σε ξύλο, 61,4x45 εκ., Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Ερμούπολη Σύρου.

Η εν λόγω αγιογραφία είναι πρώιμο έργο του γεννημένου στην ενετοκρατούμενη Κρήτη, Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο, 1541-1614) το οποίο δημιούργησε κοντά στο τέλος της περιόδου όταν ζούσε ακόμα στην Κρήτη, πιθανώς πριν το 1567. Κατά την επικρατέστερη άποψη, μετακινήθηκε εκεί κατά την περίοδο της  Ελληνικής Επανάστασης  από κατοίκους των Ψαρών, οι οποίοι, μετά την καταστροφή των Ψαρών, κατέφυγαν στη Σύρο και έκτισαν τον ναό την περίοδο 1826-1829. Το έργο συνδυάζει την  κρητική σχολή  της  βυζαντινής αγιογραφίας με ίχνη του ιταλικού μανιερισμού. Ο μανιερισμός είναι καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε κατά την τελευταία περίοδο της Αναγέννησης και αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο μία αντίδραση στην αισθητική της ώριμης Αναγέννησης, σηματοδοτώντας παράλληλα την μετάβαση στην μπαρόκ εποχή. Σε αντίθεση με τα αναγενννησιακά ιδεώδη, τα οποία αναζητούσαν την ρεαλιστική απεικόνιση των φυσικών αναλογιών, οι εκφραστές του μανιερισμού απεικονίζουν παραμορφωμένες φιγούρες προκειμένου να καλλιεργηθεί μία συναισθηματική ένταση, όπως αρχίζει να φαίνεται στον παρακάτω και φαίνεται πια ολοκάθαρα στους επόμενους, πιο εξελιγμένους πίνακες του Θεοτοκόπουλου.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: Η Κοίμηση της Θεοτόκου (1577-9)

Δέκα χρόνια μετά την αγιογραφία που είδαμε αρχικά, ο παραπάνω πίνακας ήταν η πρώτη μεγάλη ισπανική παραγγελία και το πρώτο μεγάλο δημόσιο έργο του Ελ Γκρέκο. Αφού έζησε στη Βενετία και τη Ρώμη, όπου απορρόφησε το ύστερο μανιεριστικό ύφος, ο καλλιτέχνης εγκαταστάθηκε στην ισπανική πόλη Τολέδο το 1577, ξεκινώντας την εκεί 37χρονη σταδιοδρομία του, κι εργάσθηκε αρχικά στη μοναστηριακή εκκλησία του Santo Domingo el Antiguo. Η εκκλησία αυτού του αρχαίου Κιστερκιανού μοναστηριού ξαναχτιζόταν ως ταφικό παρεκκλήσι μιας ευσεβούς χήρας, της Doña Maria de Silva. Στο μεγαλειώδες σχέδιο του Ελ Γκρέκο, η εικονιζόμενη Κοίμηση της Θεοτόκου συνδυαζόταν με μια δεύτερη παράσταση, εκείνη της Αγίας Τριάδας. Οι οραματικές εικόνες της Κοίμησης και της Τριάδας εξέφραζαν εύστοχα την ελπίδα του χορηγού του καλλιτέχνη για σωτηρία. Εδώ η Παναγία ίπταται στηριζόμενη σε μισοφέγγαρο που συμβολίζει την αγνότητά της, ενώ τα αγέρωχα κεφάλια του πλήθους των Αποστόλων που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον άδειο τάφο της, εκφράζουν έκπληξη και ανησυχία. Η Παναγία υψώνεται σαν από ένα δισκοπότηρο που σχηματίζεται από τις δύο ενοποιημένες ομάδες των Αποστόλων εκατέρωθεν του ανοιχτού τάφου. Πλήρης ενότητα επιτυγχάνεται στην εν λόγω διμερή σύνθεση, στην οποία ο κύκλος των Αποστόλων, με τη συγκεντρωμένη εσωτερική του κίνηση και συναίσθημα, συνεχίζεται στον κύκλο των αγγέλων με την άνετη και συμπαθητική κίνησή τους γύρω από την ανερχόμενη μορφή της Παναγίας. Υπάρχει ένας σταθερός ρυθμός των εκφράσεων και των χειρονομιών μέσα σε κάθε ομάδα και μια εύκολη, αναπόφευκτη σύνδεση της μιας ομάδας με την άλλη. Αυτό επιτυγχάνεται ουσιαστικά με τη μετρημένη σχέση των διόδων του χρώματος πάνω από την επιφάνεια. Η μεγάλη φωτεινότητα του πίνακα είναι εντυπωσιακή, ένας φωτισμός που, μάλλον όχι τυχαία, συμμορφώνεται με το πραγματικό φως που πέφτει από ψηλά. Το σφρίγος των πλατιών πινελιών του Ελ Γκρέκο διακηρύσσει το σίγουρο επίτευγμα αυτού του ακόμα σχετικά πρώιμου έργου, όπως και η μεγάλη υπογραφή του καλλιτέχνη στα ελληνικά, ζωγραφισμένη σαν να είναι κολλημένη στην επιφάνεια της εικόνας κάτω δεξιά. Υπό την επίδραση του Μιχαήλ Αγγέλου, ο Ελ Γκρέκο δημιούργησε έναν πίνακα που στην ουσία δεν ήταν ακόμα «δικός του»· ήταν ιταλικός, με νατουραλιστικό ύφος, μνημειακές φιγούρες και παλέτα της Ρωμαϊκής Σχολής.

Η «Στέψη της Παναγίας», ένα αριστούργημα της ωριμότητας του Ελ Γκρέκο, είναι ένας από τους πιο εμβληματικούς πίνακες της Ισπανικής Αναγέννησης που συνδυάζει το μοναδικό, πλήρως διαμορφωμένο πια, μοναδικό στο είδος του, προσωπικό καλλιτεχνικό ύφος του ζωγράφου με την εκπληκτική σύνθεση των  ε π ι μ ή κ ω ν  μορφών και το χρώμα. Το έργο αυτό αναπαριστά την επουράνια στέψη της Παναγίας από τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Το ώριμο καλλιτεχνικό ύφος του Ελ Γκρέκο είναι αδιαμφισβήτητο σε αυτό το έργο, με τη χαρακτηριστική χρήση του φωτός και της σκιάς να δημιουργεί δραματικό και συναισθηματικό αποτέλεσμα. Η σύνθεση του πίνακα είναι εντυπωσιακή, με την Παναγία στο κέντρο να περιβάλλεται από αγγέλους στον ουρανό και Αγίους, όλοι τους με έκφραση λατρείας και ευλάβειας.

Το χρώμα είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτού του πίνακα, με μια πλούσια και ζωντανή παλέτα που περιλαμβάνει αποχρώσεις του χρυσού, του κόκκινου και του μπλε. Η χρήση του χρώματος από τον Ελ Γκρέκο είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στην απεικόνιση αγγέλων, που φαίνονται λουσμένοι στο ουράνιο φως.

Ο πίνακας παραγγέλθηκε, όπως και ο προηγούμενος, από το μοναστήρι του Santo Domingo el Antiguo στο Τολέδο της Ισπανίας και πιστεύεται ότι ολοκληρώθηκε το 1591. Το έργο θεωρήθηκε ένα από τα σημαντικότερα του Ελ Γκρέκο κατά τη διάρκεια της ζωής του και έχει θαυμαστεί από γενιές λάτρεις της τέχνης από τότε.

Υπάρχουν επίσης λιγότερο γνωστές πτυχές αυτού του έργου που αξίζει να επισημανθούν. Για παράδειγμα, πιστεύεται ότι ο Ελ Γκρέκο συμπεριέλαβε το δικό του πορτρέτο στον πίνακα, στη μορφή του Αγίου που βρίσκεται στο κάτω δεξιό μέρος της σύνθεσης. Επιπλέον, το έργο έχει γίνει αντικείμενο διαμάχης λόγω της υποσημαινόμενης παρουσίας ενός γυναικείου αγγέλου, κάτι σπάνιο στη θρησκευτική εικονογραφία της εποχής.

Η «Παρθένος Μαρία» είναι ένας πίνακας του τέλους της δεκαετίας του 1590 ή των αρχών του 1600 του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο). Εκτίθεται από το 1892 στο Musée des Beaux-Arts του Στρασβούργου στη Γαλλία. Η Μαρία απεικονίζεται με το πρόσωπο μιας έφηβης κοπέλας. Ο τύπος της προσωπογραφίας αντιστοιχεί σε μια παραλλαγή της βυζαντινής Θεοτόκου, με την οποία ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν φυσικά εξοικειωμένος.

 Ο παρακάτω παρόμοιος καμβάς στο Μουσείο ντελ Πράδο - Museo del Prado της Μαδρίτης  θεωρείται πιο «αδύναμο» αντίγραφο.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: Η Παρθένος Μαρία (1597). Μουσείο ντελ Πράδο, Μαδρίτη.

Η Μαρία, με κόκκινο χιτώνα, με λευκό κάλυμμα κάτω από το μπλε, απεικονίζεται εδώ με έντονο αίσθημα αφοσίωσης. Το φωτοστέφανο παραπέμπει στον ιερό χαρακτήρα της εικόνας και χρησιμοποιείται από τον Ελ Γκρέκο για να τονίσει τον όγκο της μορφής. Εξίσου χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία της γυναικείας μορφής, τα οποία ο ζωγράφος χρησιμοποιούσε σε πολλές περιπτώσεις: μια έφηβη παρθένα με μελαγχολικό πρόσωπο, λεπτό πηγούνι και μεγάλα μαύρα μάτια.

Το  «Άβε Μαρία (Ave Maria)» αποτελεί τίτλο καλλιτεχνικών δημιουργημάτων προερχόμενο από τις δύο πρώτες λέξεις προσευχής των  Καθολικών προς την  Παναγία στη λατινική γλώσσα. Ο  συχνότερος σχετικός ύμνος,  σε ελληνική μετάφραση, έχει ως εξής:

Καθίσταται εμφανές ότι το πρώτο μέρος της προσευχής προέρχεται αυτολεξεί από το Ευαγγέλιο του Λουκά που είναι ο χαιρετισμός του Αρχαγγέλου Γαβριήλ προς την Παρθένο Μαρία με την αναφώνηση της ξαδέλφης της, Ελισάβετ.

Σημειώνεται πως οι λέξεις αυτές λόγω της συγκινησιακής φόρτισης που προκαλούσαν ανέκαθεν στις ψυχές των Χριστιανών, επέδρασαν βαθύτατα στη φαντασία πολλών καλλιτεχνών κυρίως της Δύσεως εκ των οποίων άλλοι μεν ζωγράφοι, άλλοι δε μουσουργοί τιτλοφόρησαν έργα τους ως "Άβε Μαρία" που αποτελούν αριστουργήματα τέχνης.

Από τις μουσικές συνθέσεις, ξεχωρίζουν τα «Άβε Μαρία» του Φραντς Σούμπερτ και του Σαρλ Γκουνώ που προφανώς απευθύνονται στη νεαρή μορφή της Παναγίας των δύο τελευταίων πινάκων.

Το τραγούδι “Ellens dritter Gesang” του Φραντς Σούμπερτ  που γράφτηκε το 1825, όταν ο συνθέτης ήταν 28 ετών, τραγουδιέται συχνά με τους στίχους του «Άβε Μαρία» αντί για τους πρωτότυπους στίχους του και έτσι συχνά αναφέρεται ως το «Άβε Μαρία» του Σούμπερτ. Το πρωτότυπο έργο περιείχε τις λέξεις «Άβε Μαρία» αλλά μόνο ως αναφορά στην προσευχή στην Παρθένο Μαρία. Ακούμε το «Άβε Μαρία» έργο D.839 του Σούμπερτ με τη Νεοζηλανδή διάσημη λυρική υψίφωνη Κίρι Τε Κάναουα. Την Αγγλική Ορχήστρα Δωματίου διευθύνει ο Μπάρι Ρόουζ.

01. ΣΟΥΜΠΕΡΤ Άβε Μαρία, D.839 - Κίρι τε Κάναουα.mp3

Η Αμερικανίδα θρυλική spinto υψίφωνη Λεοντάιν Πράις με τη συνοδεία της Φιλαρμονικής της Βιέννης υπό τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν ερμηνεύει το «Άβε Μαρία» του Σαρλ Γκουνώ, έργο βασισμένο στο 1^ο πρελούδιο έργο BWV 846 του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ.

02. ΓΚΟΥΝΩ Άβε Μαρία - Λ. Πράις.mp3

Για το τέλος, το «Άβε Μαρία» του Βλάντιμιρ Βαβίλοφ  το οποίο είχε αποδοθεί αρχικά στον Τζούλιο Κατσίνι, συνθέτη της ύστερης Αναγέννησης και των απαρχών του μπαρόκ. Παρακολουθούμε την ερμηνεία της Νοτιοκορεάτισσας λυρικής κολορατούρας υψίφωνης Σούμι Τζο. Γενικά, η φωνή της κολορατούρας υψιφώνου, εκτός της ικανότητας να εκτελεί δεξιοτεχνικά περάσματα, έχει και την ικανότητα να εκτείνεται περίπου μία οκτάβα πάνω από τη συνήθη έκταση μιας κανονικής υψιφώνου (τυπικά, ντο 4 - φα 6). Επιπλέον, μια σοπράνο κολορατούρα διακρίνεται στην ελαφριά (ή λυρική, όπως εδώ) και τη δραματική κολορατούρα, ανάλογα με το έργο που καλείται να ερμηνεύσει. 

03. ΒΑΒΙΛΟΦ Άβε Μαρία - Σούμι Τζο.mp4