Άιβαν Αϊβάζοφσκι: Τρικυμισμένη θάλασσα μια φεγγαρόλουστη βραδιά (πίνακας προ του 1866).

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι είχαν κατανοήσει ότι το φως της Σελήνης δεν ήταν παρά η αντανάκλαση των ακτίνων του Ήλιου στην επιφάνειά της. Πολλοί είχαν αντιληφθεί από νωρίς ότι ο διαφορετικός φωτισμός των περιοχών της Σελήνης οφειλόταν στις ανωμαλίες του εδάφους της. Έτσι, μπόρεσαν να διαλευκάνουν αρκετά από τα «μυστήρια» της, όπως τον μηχανισμό των φάσεων της.

 Η πανσέληνος του Αυγούστου - η οποία για φέτος αναμένεται στις 19 του μήνα - θεωρείται από πολλούς η λαμπρότερη και μεγαλύτερη του έτους, κάτι που όμως καταρρίπτεται επιστημονικά, αφού, από επιστημονικής σκοπιάς και μόνο, πρόκειται απλώς για μια οπτική απάτη. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι στη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών, ο Ήλιος βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο της ετήσιας φαινόμενης τροχιάς του στον ουρανό, ενώ αντίθετα η Σελήνη βρίσκεται σχετικά πιο κοντά στον ορίζοντα. Σε αυτή τη θέση η πανσέληνος μπορεί να συγκριθεί με διάφορα άλλα χαρακτηριστικά που βρίσκονται στον γήινο ορίζοντα, όπως δέντρα, κεραίες και διάφορα κτίσματα. Με αυτόν τον τρόπο ο εγκέφαλος του παρατηρητή παρασύρεται να πιστέψει ότι η πανσέληνος είναι μεγαλύτερη, ενώ επανειλημμένες μετρήσεις έχουν αποδείξει ότι το μέγεθος της δεν διαφέρει καθόλου από ώρα σε ώρα. Βέβαια, πέρα από την επιστημονική αλήθεια, υπάρχουν και τα δυσπροσδιόριστα προσωπικά μας βιώματα...

Ο παραπάνω πίνακας με τον τίτλο «Σεληνόφως» αποδίδεται στον Γιοάχιμ Χερς Μίνιαρπι (Joachim Hierschl-Minerbi, 1834-1905) και μας φανερώνει πόσο απίστευτα απόκοσμο μπορεί να είναι το φως του φεγγαριού, εδώ καθώς αντανακλάται στη θάλασσα.

Με την ονομασία «Σονάτα του σεληνόφωτος» ή «Σονάτα υπό το σεληνόφως» είναι γνωστή η Σονάτα για πιάνο αρ. 14 σε ντο δίεση ελάσσονα, έργο 27/2 του Γερμανού συνθέτη Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770-1827), ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του πιανιστικού ρεπερτορίου, η οποία φέρει δε, τον υπότιτλο «Quasi una fantasia - Με τον τρόπο της Φαντασίας». Η ονομασία οφείλεται στον Γερμανό μουσικοκριτικό και ποιητή Λούντβιχ Ρέλσταπ, ο οποίος μας απασχόλησε σε προηγούμενή μας ανάρτηση, και το 1832 έγραψε ότι το πρώτο από τα τρία μέρη της σονάτας αυτής τού θύμιζε «το φεγγαρόφωτο που λάμπει πάνω από τη λίμνη της Λουκέρνης».

Η σονάτα ολοκληρώθηκε από τον Μπετόβεν το 1801 και δημοσιεύτηκε το 1802. Ο Μπετόβεν αφιέρωσε το έργο του αυτό σε μια 17χρονη μαθήτριά του, την κοντέσα Τζουλιέτα Γκουϊτσιάρντι (1784-1856), με την οποία ο τριαντάχρονος τότε συνθέτης ήταν ερωτευμένος και η οποία του άλλαξε την «άθλια και μίζερη ζωή του», όπως αναφέρει σε μία επιστολή του. Ήταν η περίοδος που ο Μπετόβεν αντιμετώπιζε τα πρώτα προβλήματα με την ακοή του, που θα τον οδηγούσαν αργότερα στην κώφωση.

Πρόκειται για μια συγκλονιστική μουσική ψυχογραφία, που συγκινεί ιδιαίτερα το άκουσμά της. Στη διαδρομή των τριών μερών της σονάτας μάς αποκαλύπτεται ο απέραντος έρωτας του Μπετόβεν για την Τζουλιέττα Γκουιτσάρντι, την κοπέλα που μάλλον σοφά προτίμησε να ονομαστεί κυρία φον Γκάλλεμπεργκ, από την "τιμή" να γίνει γυναίκα του "στριφνού" Μπετόβεν. Στην άρνηση της Τζουλιέττας η ανθρωπότητα οφείλει αυτό το πιανιστικό αριστούργημα. Η βαθιά απελπισία του συνθέτη εξαγνίζει την έμπνευσή του.

Το πρώτο από τα τρία μέρη της σονάτας (σε τέμπο Αργό και Σταθερό - Adagio Sostenuto, υποδεικνύοντας ότι πρέπει να εκτελείται με αργό αλλά σταθερό ρυθμό, με μια αίσθηση υποκείμενης ενέργειας που οδηγεί το κομμάτι προς τα εμπρός) είναι γραμμένο, το ίδιο, σε μορφή σονάτας και αποτελεί εκείνο το μέρος από τα τρία της σονάτας στο οποίο η σονάτα αυτή του Μπετόβεν οφείλει τη δημοφιλία της. Ο Γάλλος συνθέτης Εκτόρ Μπερλιόζ (1803-1869) το χαρακτήρισε «ποίημα, που η ανθρώπινη γλώσσα αδυνατεί να περιγράψει». Ο μαθητής του Μπετόβεν Καρλ Τσέρνι (1791-1857), «νυχτερινή σκηνή, στην οποία ακούγεται μια θρηνητική απόκοσμη φωνή». Το πρώτο αυτό μέρος έγινε αρκετά γνωστό από την εποχή του Μπετόβεν κιόλας και συχνά αυτό προκαλούσε την ενόχληση του σπουδαίου συνθέτη, ο οποίος έλεγε στον Τσέρνι «Έχω γράψει και καλύτερα πράγματα».

Η «Σονάτα του σεληνόφωτος» του Μπετόβεν είναι ένα έργο τόσο απλό στα μέσα της πραγματοποίησής του, που η υπέρτατη αυτή απλότητά του μπορεί να μας τρομάζει σαν ένα ανεξήγητο μυστήριο, κάτι το υπερφυσικό, κάτι το ιερό, κάτι με το οποίο  ερχόμαστε αντιμέτωποι κατά την είσοδό μας στα άδυτα της τέχνης του Μπετόβεν.

Απολαμβάνουμε τον Γερμανό πιανίστα Βίλχελμ Κεμπφ να ξεδιπλώνει ενδόμυχα τους λεπτούς χρωματισμούς του πρώτου μέρους της σονάτας.

ΜΠΕΤΟΒΕΝ Πρώτο Μέρος της Σονάτας του Σεληνόφωτος. Βίλχελμ Κεμπφ.mp4

Το έργο του Μπετόβεν αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης για τον Γιάννη Ρίτσο (1909-1990) στο γνωστό του ομώνυμο ποίημά του1956, όπου το μέρος που ακούσαμε, συνοδεύει χαµηλόφωνα την εξομολόγηση της Γυναίκας του έργου.
«Η Σονάτα του σεληνόφωτος» είναι ο πρώτος μιας σειράς ποιητικών-σκηνικών μονολόγων του Ρίτσου υπό τον τίτλο «Τέταρτη Διάσταση», ενός κύκλου συνθέσεων υπαρξιακής αγωνίας, αναζητήσεων, αυτογνωσίας, διλημμάτων και εσωτερικής πολυφωνίας. Εντυπωσιασμένος ο Λουΐ Αραγκόν, ο μεγάλος Γάλλος ποιητής και διανοητής, θα μιλήσει για «το βίαιο τράνταγμα της μεγαλοφυΐας» που ένιωσε διαβάζοντας το συγκεκριμένο ποίημα.

Η «Σονάτα του σεληνόφωτος» σημαδεύει, με την ιδιότυπη μορφή και ατμόσφαιρά της, το ξεκίνημα μιας νέας εποχής, όχι μόνο για το έργο του Ρίτσου, αλλά και για την ποίησή μας γενικότερα. Στην αφετηρία της πιο αίθριας εποχής για την προσωπική ζωή και δημιουργία του ποιητή, φαίνεται να ανασύρει από το παρελθόν βιώματα, αγωνίες και συγκινήσεις που δεν ανιχνεύονται στα ποιήματα της προηγούμενης «ηρωικής» δεκαετίας του Ρίτσου. Στη συνείδηση του ποιητή αντανακλώνται ιδεολογικές ανακατατάξεις που συνταράζουν την εποχή αυτή τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, στον οποίο ιδεολογικά και πολιτικά είναι ενταγμένος ο Ρίτσος. Ο ποιητής νιώθει επιτακτική την ανάγκη να επανατοποθετηθεί απέναντι στον κόσμο, γιατί του είναι αδύνατο να μην σκέφτεται το αύριο· και για να το καταφέρει, καταφεύγει στη διαλεκτική της «υποκριτικής»: σε «προσωπεία» μυθικά ή σε στερεότυπα (ρόλους, ας πούμε)· στη φωνή τους σμίγει η αλήθεια του άλλοτε και του τώρα, του απώτατου και του τρέχοντος, του εγγύς και του μακράν, διανοίγοντας την προοπτική του μέλλοντος με ό,τι γνωρίσαμε από τον «κόσμο του χθες». «Η Σονάτα του σεληνόφωτος», από τα πιο αγαπημένα και γνωστά κείμενα του Ρίτσου, είναι ένας σκηνικός μονόλογος, μια «εκ βαθέων» εξομολόγηση, μια παρατεταμένη ικεσία για ζωή κι ελπίδα, μέσα από ροή παραστάσεων και συμβόλων.

Ακούμε την αρχή του έργου με τη Μελίνα Μερκούρη.

Γιάννης Ρίτσος Η Σονάτα του σεληνόφωτος - Απόσπασμα από την αρχή του μονολόγου. Μελίνα Μερκούρη.mp3

Ἄφησέ με ναρθῶ μαζί σου. Τί φεγγάρι ἀπόψε! Εἶναι καλὸ τὸ φεγγάρι, – δὲ θὰ φαίνεται ποὺ ἄσπρισαν τὰ μαλλιά μου. Τὸ φεγγάρι θὰ κάνει πάλι χρυσὰ τὰ μαλλιά μου. Δὲ θὰ καταλάβεις. Ἄφησέ με νἄρθω μαζί σου. Ὅταν ἔχει φεγγάρι, μεγαλώνουν οἱ σκιὲς μὲς στὸ σπίτι, ἀόρατα χέρια τραβοῦν τὶς κουρτίνες, ἕνα δάχτυλο ἀχνὸ γράφει στὴ σκόνη τοῦ πιάνου λησμονημένα λόγια – δὲ θέλω νὰ τ᾿ ἀκούσω. Σώπα.

 Ἄφησέ με νἄρθω μαζί σου λίγο πιὸ κάτου, ὡς τὴ μάντρα τοῦ τουβλάδικου, ὡς ἐκεῖ ποὺ στρίβει ὁ δρόμος καὶ φαίνεται ἡ πολιτεία τσιμεντένια κι ἀέρινη, ἀσβεστωμένη μὲ φεγγαρόφωτο τόσο ἀδιάφορη κι ἄϋλη, τόσο θετικὴ σὰν μεταφυσικὴ ποὺ μπορεῖς ἐπιτέλους νὰ πιστέψεις πὼς ὑπάρχεις καὶ δὲν ὑπάρχεις πὼς ποτὲ δὲν ὑπῆρξες, δὲν ὑπῆρξε ὁ χρόνος κ᾿ ἡ φθορά του. Ἄφησέ με νἄρθω μαζί σου.

Οσβάλντο Λιτσίνι: Η Αμαλασούντα σε γαλάζιο υπόστρωμα (1951).

Ο ζωγράφος Οσβάλντο Λιτσίνι (Μόντε Βιντόν Κοράντο, Φέρμο, Ιταλία, 1894 - 1958) ένιωθε έναν ισχυρό δεσμό με το φεγγάρι, το οποίο ονόμασε «Αμαλασούντα -Amalassunta». Σε μια επιστολή προς τον κριτικό Τζουζέπε Μαρκιόρι, με ημερομηνία 21 Μαΐου 1950, ο Λιτσίνι έγραψε ότι η Αμαλασούντα είναι «το όμορφο φεγγάρι μας, εγγυημένο ασήμι στην αιωνιότητα, προσωποποιημένος φίλος κάθε ελαφρώς βαριάς καρδιάς». Το φεγγάρι γίνεται αντικείμενο γαλήνιας περισυλλογής, συχνά σουρεαλιστικό, ικανό να γεννήσει ασυνήθιστα ονειρικά οράματα, όταν παίρνει ανθρώπινο πρόσωπο και, από καιρό σε καιρό, αλληλεπιδρά με τους χαρακτήρες που ζωντανεύει ο καλλιτέχνης. Δεν ξέρουμε με βεβαιότητα γιατί ο Λιτσίνι αποφάσισε να ονομάσει το φεγγάρι «Αμαλασούντα». Σε μια συνέντευξη που δόθηκε με την ευκαιρία της έκθεσης Μπιενάλε της Βενετίας το 1958, ο ζωγράφος είπε ότι τον γοήτευε το όνομα μιας πριγκίπισσας από τη Ραβέννα η οποία έζησε μεταξύ του πέμπτου και του έκτου αιώνα μ.Χ. Πρόσφατα ο ανηψιός του ζωγράφου παρατήρησε, με δύο αναγραμματισμούς στο όνομα αυτό, την «ιερή μούσα» και τον «Malus, Σατανά», φέρνοντας το έργο του καλλιτέχνη θείου του πιο κοντά στα ποιήματα του Μποντλέρ, τον οποίο ο ζωγράφος αγαπούσε πολύ.

Για το τέλος, επτά φεγγαρόφωτα ελληνικά τραγούδια, ταυτόχρονα «έντεχνα» και «(ελαφρο)λαϊκά», έξι ερωτικά κι ένα της ξενιτιάς, θα σας πουν έξι άξιες φωνές του σήμερα και μία του ονείρου, παντοτινή.

01.Μ.ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ - Ε. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΥ Το τραγούδι της ξενιτιάς (Φεγγάρι μάγια μου 'κανες)Διασκευή.Τρίφωνο.mp3

02.Μ. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ - Ν. ΠΕΡΓΙΑΛΗ Γ. ΕΜΙΡΖΑ Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι. Φλέρυ Νταντωνάκη.mp3

03.Μ. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ - Ν. ΓΚΑΤΣΟΥ Χάρτινο το φεγγαράκι. Μυρτώ Βασιλείου.mp3

04.Μ. ΠΛΕΣΣΑ - Λ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - Θα πιώ απόψε το φεγγάρι. Ε.Αρβανιτάκη.mp3

05.Μ. ΠΛΕΣΣΑ - Λ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Άμα δείτε το φεγγάρι. Κατερίνα Κακοσαίου.mp3

06.Μ. ΠΛΕΣΣΑ - Α. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - Καινούργιο μου φεγγάρι. Ν. Θεοδωρίδου.mp3

07.N. MΑΥΡΟΥΔΗ - Τ. ΣΑΜΑΡΤΖΗ Ίσως φταίνε τα φεγγάρια. Αθηνά - Athinoid.mp3

Ρεγκ Γκάρντνερ (γεν. 1948) Ποτάμι, φεγγάρι κι άστρα.