ΑΠΟ ΤΗΝ ΓΑΛΛΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΕΡΟΥ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΣΜΟΥ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΘΕΣΜΩΝ: Ιάσων Κουτούφαρης-Μαλανδρίνος, Άννα Μεταλλίδου

Τι συνδέει την Γαλλική Επανάσταση, τον Ρήγα Φεραίο, και την Ελληνική Επανάσταση; Μία ριζοσπαστική -αριστερή- ιδεολογική συνέχεια και μία αντίστοιχη πρακτική.

Το νεωτερικό κοσμοσύστημα, που γεννήθηκε τον 16^ο αιώνα, έφερε στην επιφάνεια την λεγόμενη αστική τάξη, που σταδιακά σώρευσε πλούτο και μόρφωση. Εν τούτοις, η φεουδαρχική κοινωνική διάρθρωση τούς απέκλειε από την πολιτική εξουσία, εμποδίζοντας τις οικονομικές τους δραστηριότητες.

Στην Γαλλία, η συμμαχία αστικής τάξης και κεντρικής κρατικής εξουσίας έδειχνε από τον 17^ο αιώνα να ευοδώνεται: η προσφορά ή η πώληση δημοσίων αξιωμάτων έδωσε διέξοδο στις επιδιώξεις των κεφαλαιοκρατών, περιορίζοντας τα προνόμια των ευγενών. Ο δρόμος άνοιγε για την αποδέσμευση των δουλοπαροίκων από τα φεουδαρχικά νομικά δεσμά, ώστε να είναι δυνατή η εκμετάλλευση της εργατικής τους δύναμης, και για την δημιουργία ευρύτερων εθνικών αγορών, μακριά από τον φεουδαλικό κατακερματισμό. Σταθερό πολιτειακό πρότυπο ο κοινοβουλευτισμός και η συνταγματική μοναρχία της Αγγλίας, όπου η αστική τάξη είχε ήδη επιτύχει τους στόχους της.

Ωστόσο, η αδύναμη βασιλεία του Λουδοβίκου 15^ου (1715-1774) ανέκοψε την πορεία προς την καπιταλιστική ολοκλήρωση, με τους ευγενείς να επανακτούν τα προνόμια που είχαν αποστερηθεί στις προηγούμενες φάσεις. Η ανωμαλία αυτή οδήγησε στην αντίδραση των υπολοίπων τάξεων και την βίαιη έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης.

Το ερώτημα είναι: ήταν και αυτή μία αστική επανάσταση αντίστοιχη με την Αγγλική του 1688; Αν η απάντηση είναι αρνητική, τότε πού εντοπίζεται η ειδοποιός διαφορά της;

Η Διακήρυξη του 1789 και το Σύνταγμα του 1791 συνιστούν χαρακτηριστικά δείγματα φιλελεύθερου νομικού και φιλοσοφικού λόγου, και επιδιώκουν να εγκαθιδρύσουν ένα καθεστώς συνταγματικής μοναρχίας, καταργώντας τα φεουδαρχικά προνόμια, κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της μεγαλοαστικής τάξης. Ωστόσο, η απόπειρα φυγής του βασιλιά Λουδοβίκου 16^ου, ο λιμός, η εμπλοκή των λαϊκών στρωμάτων, ιδίως του Παρισιού, στις πολιτικές εξελίξεις, οδηγούν στην κατάργηση της βασιλείας και στην κατ’εξοχήν Γαλλική Επανάσταση, την διακυβέρνηση της Συμβατικής Εθνοσυνέλευσης (Convention Nationale).

Σημαντικός είναι εδώ ο ρόλος του Ροβεσπιέρρου. Υπέρμαχος της ρουσσωϊκής ισότητας, ο Ροβεσπιέρρος δυσφημίστηκε ως αιμοσταγής τύραννος από τους φιλελευθέρους και ως αντιδραστικός από τους σοσιαλιστές της εποχής. Υπήρξε εμπνευστής της Διακήρυξης και του Συντάγματος του 1793, το οποίο ενέπλεκε σημαντικά τον λαό στην πολιτική διαδικασία, αλλά και προάσπιζε το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Ο Ροβεσπιέρρος προχώρησε σε μέτρα κοινωνικής δικαιοσύνης (αναδιανομή της γης, κατάργηση της δουλείας, πάταξη της κερδοσκοπίας στα είδη πρώτης ανάγκης), υποστηριζόμενος από τα γαλλικά λαϊκά στρώματα, που τον εμπιστεύθηκαν ως τον «Αδιάφθορο». Την 9^η Θερμιδώρ  του έτους ΙΙ (27/7/1794) οι φιλελεύθεροι αντεπιτίθενται: ο Ροβεσπιέρρος και οι σύμμαχοί του συλλαμβάνονται και εκτελούνται, χωρίς δίκη, την επομένη. Το καθεστώς του Διευθυντηρίου που ακολουθεί σημαίνει το τέλος της Επανάστασης: την 18^η Μπρυμαίρ του έτους VIII (9/11/1799) ο Ναπολέων ανακηρύσσεται Ύπατος και το 1804 Αυτοκράτορας.

Εν τω μεταξύ, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ένας πολυτεχνίτης διανοούμενος, ο Ρήγας Βελεστινλής, τυπώνει το 1797 το Ῥήγα τοῦ Φιλοπάτριδος. Νέα Πολιτικὴ Διοίκησις τῶν κατοίκων τῆς Ῥούμελης, τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τῶν Μεσογείων Νήσων καὶ Βλαχομπογδανίας. Ὑπὲρ τῶν νόμων -ελευθερία, ἰσότης, ἀδελφότης- καὶ τῆς Πατρίδος.

Ο Ρήγας εμπνέεται και συχνά αντιγράφει την γαλλική Διακήρυξη του 1793, και συνδυάζει σε ένα συνταγματικό κείμενα διατάξεις από τα γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795. Είναι χαρακτηριστικές οι ιδιαίτερες επεξηγήσεις, τις οποίες προσθέτει ο Ρήγας σε διάφορα σημεία του γαλλικού πρωτοτύπου, παρμένες από την ελληνική καθημερινότητα ή από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ακόμη, παραλλάσσει σημαντικά το γαλλικό πρότυπο για να τονίσει την κρατική υποχρέωση σύστασης εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, και όχι το -ατομικό- δικαίωμα στην εκπαίδευση. Το συνταγματικό κείμενο του Ρήγα δεν εφαρμόστηκε ποτέ, και δυστυχώς μελετήθηκε και αξιοποιήθηκε περισσότερο από τις ιστορικές παρά από τις νομικές σπουδές.

Η Ελληνική Επανάσταση εκδήλωσε με την έκρηξη της, τις ιδιομορφίες της. Η συνεργασία μίας μεταπρατικής αστικής τάξης, ευρισκόμενης κυρίως εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της πελοποννήσιας και στερεοελλαδίτικης αγροτικής κοινωνίας, των νησιωτών «αστών» καραβοκύρηδων, των Φαναριωτών, των Φιλελλήνων, οδήγησε εξ αρχής σε αποσταθεροποίηση τον αγώνα, με απώτερη συνέπεια τις εμφύλιες διαμάχες και την ξένη κηδεμονία, τον αντίκτυπο της οποίας βιώνουμε ακόμη και σήμερα.

Οι αντιθέσεις αυτές αποτυπώνονται στα πρώτα ελληνικά Συντάγματα. Ήδη από τα τοπικά πολιτεύματα, τα οποία καταργήθηκαν το 1823, φάνηκε η διαμάχη μεταξύ των υποστηρικτών των συγκεντρωτικών κρατικών δομών κατά τα δυτικά πρότυπα, και των υπερμάχων της διατήρησης των ελληνικών κοινοτικών θεσμών. Τα Συντάγματα της Επιδαύρου (1822) και του Άστρους (1823) δημιουργούσαν ισότιμες σχέσεις ανάμεσα στην νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία. Ήταν εμφανής ο προσανατολισμός σε μία ομοσπονδιακή πολιτική συγκρότηση: σε αυτό συνηγορεί και το Σύνταγμα της Τροιζήνας, το δημοκρατικότερο της εποχής του, που ακολούθησε το πρότυπο του αμερικανικού Συντάγματος του 1787. Ωστόσο, η επιλογή του Ι.Καποδίστρια ως Κυβερνήτη έφερε την ανατροπή.

Ο Καποδίστριας εθεωρείτο ένας φιλελεύθερος ευγενής, αλλά φαίνεται ότι είχε ριζοσπαστικοποιηθεί. Ο Άγγλος βασιλιάς τον θεωρούσε έναν επικίνδυνο ή έστω επιπόλαιο επαναστάτη, ο τσάρος Αλέξανδρος τον αναγνώριζε ως δημοκράτη, ενώ η γαλλική αστυνομία τον είχε συνδέσει με το δημοκρατικό κίνημα των Ιταλών και Γάλλων Καρμπονάρων. Ο Καποδίστριας, ιδιαιτέρως λαοφιλής, προσπάθησε να δημιουργήσει στοιχειώδεις κρατικές δομές στην νεοσύστατη Ελλάδα. Αντιμετωπίζοντας τις Μεγάλες Δυνάμεις, που επιθυμούσαν μοναρχικό πολίτευμα για την Ελλάδα, και τα εσωτερικά «μεγάλα» συμφέροντα επεδίωξε την διανομή των εθνικών γαιών στους ακτήμονες, την επέκταση του εκλογικού δικαιώματος στους ακτήμονες και τους ετερόχθονες, την δημιουργία εθνικού εκπαιδευτικού συστήματος κτλ. Υλοποιούσε στην πραγματικότητα το εξισωτικό πρόταγμα των ελληνικών Συνταγμάτων, στα οποία «η "προνομιακή"... μεταχείριση της ισότητας έναντι των άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων... εξέφραζε την αδιαμφισβήτητη υπεροχή της ισότητας έναντι της ελευθερίας στις πολιτικές προτιμήσεις ενός λαού, στον οποίο ο εξισωτικός λόγος του Ρουσσώ είχε ευθύς εξ αρχής πολύ μεγαλύτερη απήχηση από τον φιλελεύθερο λόγο του Βολταίρου» (Αλιβιζάτος). Με την δολοφονία του, «ἡ Εὐρώπη θὰ ἔχει ἀπαλλαγῆ τῶν μεγάλων κινδύνων δι’ ὧν τὴν ἠπείλει ἡ ἐπιρροὴ τοῦ ἀνδρὸς τούτου» (Metternich).

Τα συγκριθέντα Συντάγματα συμπίπτουν στην προσπάθειά τους να εγκαθιδρύσουν ένα καθεστώς ισότητας και λαϊκής συμμετοχής -συμμετοχικής δημοκρατίας, θα λέγαμε σήμερα-, ενώ κοινό τους στοιχείο -με την εξαίρεση της Διοικήσεως του Ρήγα, που άλλωστε δεν προέκυψε κάν σε εν τω γίγνεσθαι επαναστατικό πλαίσιο- είναι και τούτο: η μη εφαρμογή τους από τους εμπνευστές (Ροβεσπιέρρος) ή τους υποστηρικτές (Καποδίστριας) τους, που πρόδωσαν συχνά το γράμμα του Συντάγματος, ώστε, πάντα με λαϊκό χρίσμα, να πραγματώσουν το πνεύμα του Πολιτεύματος.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.        Ν.Αλιβιζάτου, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στην νεοελληνική ιστορία, 1800-2010, Πόλις, Αθήνα, 2011

2.        Αντ.Παντελή/Στ.Κουτσουμπίνα/Τρ.Γεροζήση, Κείμενα Συνταγματικής Ιστορίας, Α’-Β’, β’ έκδ., Αντ.Ν.Σάκκουλας, 2003

3.        Άλφρ.Μάνφρεντ, Ρουσό (sic)-Μαρά-Ροβεσπιέρος, Μορφές της Γαλλικής Επανάστασης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1989

4.        Ροβεσπιέρου, Αρετή και Τρομοκρατία, Λόγοι από την Γαλλική Επανάσταση, εισαγωγή: Σλάβοϊ Ζίζεκ, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα, 2008

5.        Δημ.Φωτιάδη, Η Επανάσταση του Εικοσιένα, Α’-Β’-Γ’-Δ’, β’ έκδ., Ν.Βότσης, Αθήναι, 1977

6.        Ελ.Ε.Κούκκου, Ιωάννης Καποδίστριας, Ο Άνθρωπος-Ο Διπλωμάτης, ι’ έκδ., Αθήναι, 1996

7.        Γ.Ι.Σκλαβούνου, Ο Άγνωστος Καποδίστριας, Μαρτυρίες και Γνώμες για τον Ιωάννη Καποδίστρια, Παπαζήσης, Αθήνα, 2011

8. Γ.Έξαρχου, Ρήγας Βελεστινλής, Ανέκδοτα έγγραφα-Νέα στοιχεία, Καστανιώτης, Αθήνα, 1998