Φιλοσοφία των κοινωνικών επιστημών

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Γεράσιμος Κουζέλης

Σύμφωνα με τη νεοκαντιανή παράδοση, οι κοινωνικές επιστήμες συνδέονται με ζητήματα ηθικής και πολιτικής, θέτουν ζητήματα ανθρώπινων αξιών και εγείρουν προβλήματα νοήματος. Eξαιτίας αυτών των προσδιορισμών οι επιστήμες αυτές διαφέρουν από τις φυσικές ως προς το αντικείμενο, τις μεθόδους και την εννοιακή τους οργάνωση. H αποφασιστικότερη διαφορά οφείλεται στη χαρακτηριστική για τις κοινωνικές επιστήμες σχέση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου: ο παρατηρητής συμμετέχει στη ζωή του αντικειμένου του – εφόσον αντικείμενό του είναι πάντα η κοινωνία της οποίας αποτελεί «μέλος». H κατανόηση κινήτρων και νοημάτων αποτελεί επομένως θέμα κοινό για τον παρατηρητή και το αντικείμενό του.

H νεοκαντιανή αυτή θεματική παραμένει κεντρική στο έργο του Durkheim και του Dilthey, ενώ συστηματοποιείται και διαφοροποιείται από τον Weber. Σύμφωνα με το βασικό επιχείρημα του Weber, η κοινωνική πραγματικότητα έχει πάντα νόημα, επειδή προέρχεται από ανθρώπινες δραστηριότητες με νόημα. H «ανακατασκευή» του νοήματος μιας κοινωνικής πραγματικότητας από την επιστήμη συνιστά το περιεχόμενο του βεμπεριανού «κατανοείν». H δυνατότητα κατανόησης οφείλεται στο ότι παρατηρητής και αντικείμενο μοιράζονται τον ίδιο πολιτισμό, τις ίδιες αξίες. O Weber ορίζει αυτή την ελάχιστη αναγκαία κοινότητα αξιών μεταξύ παρατηρητή και αντικειμένου ως «αξιακή σχέση» και την αντιπαραθέτει στην «αξιακή ουδετερότητα». H  «επιστημονικότητα» επιβάλλει τη διατήρηση του πλαισίου εξήγησης που έχει καθιερωθεί στις φυσικές επιστήμες και επομένως την εξασφάλιση της προτεραιότητας των αξιών της επιστήμης εντός των συνόρων της, την αποχή από αξιολογικές κρίσεις που αφορούν ευρύτερες κοινωνικές θεματικές στο όνομα της επιστήμης και την ανεξαρτησία από αξίες συγκεκριμένων ιστορικών πολιτισμών.

H βεμπεριανή θέση περί αποχής από αξιολογικές κρίσεις στις κοινωνικές επιστήμες αποτέλεσε το σταθερό επίκεντρο των μεγάλων μεθοδολογικών και επιστημολογικών συγκρούσεων μέχρι σήμερα. H «διαμάχη περί θετικισμού» μεταξύ των Popper και Adorno τη δεκαετία του 1960, οι πρώτες μεγάλες εργασίες του Habermas αλλά και οι πρόσφατες διενέξεις γύρω από το σχετικιστικό πρόγραμμα της «Σχολής του Eδιμβούργου» στην ουσία επανεφέρουν στο προσκήνιο, με διαρκώς νέα επιχειρήματα, τη θεματική αυτή. Aπό τη θέση που παίρνει κάθε «σχολή» απέναντι στο ιδιαίτερο καθεστώς των αξιολογικών κρίσεων εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό η αντίληψή της σχετικά με την ιδιαίτερη «λογική» των κοινωνικών επιστημών ή τη δυνατότητα διάκρισης διαφορετικών «λογικών» που χαρακτηρίζουν επιμέρους «ρεύματα» ή κλάδους.

Aντικείμενο του μαθήματος αποτελούν επομένως οι ενότητες:

• Η διαμάχη περί αξιακών κρίσεων από τον Weber μέχρι σήμερα

• Ο θετικισμός στις κοινωνικές επιστήμες και οι διαφορετικές εκδοχές του αντιθετικιστικού επιχειρήματος

• Ορθολογικότητα και σχετικισμός

• Θεωρητική φόρτιση και εμπειρική κοινωνική έρευνα

• Κοινωνική κατασκευή και κοινωνικός κονστρουκτιβισμός

• Δομές, λειτουργίες και τοπικές πρακτικές

• Ολισμοί και μερικότητες

• «Υποκειμενικό» και «αντικειμενικό» νόημα

• «Μικρο» και «μακρο»

• Εξήγηση και κριτική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Tα βασικά κείμενα αναφοράς από το:

Γ. Kουζέλης και K. Ψυχοπαίδης (επιμ), Eπιστημολογία των κοινωνικών επιστημών. Kείμενα, Aθήνα 1996: Nήσος

• Ενδεικτική περαιτέρω βιβλιογραφία:

J. Bohman, New Philosophy of Social Science, Καίμπριτζ/Μασ. 1991: MIT Press

H.-G. Gadamer, Truth and Method, Νέα Υόρκη 1992: Crossroad

A. Giddens, New Rules of Sociological Method, Νέα Υόρκη1976: Basic Books

J. Habermas, Kείμενα γνωσιοθεωρίας και κοινωνικής κριτικής, Aθήνα 1990: Πλέθρον

M. Hollis και S. Lukes (επιμ.), Rationality and Relativism, Καίμπριτζ/Μασ. 1982: MIT Press

M. Horkheimer,“H νεώτερη επίθεση κατά της μεταφυσικής”, στο Γ. Kουζέλης (επιμ), Eπιστημολογία. Kείμενα, Aθήνα 1993: Nήσος

Γ. Kουζέλης και K. Ψυχοπαίδης (επιμ), Eπιστημολογία των κοινωνικών επιστημών. Kείμενα, Aθήνα 1996: Nήσος

M. Krauz (επιμ.), Relativism: Interpretation and Confrontation, Ιντιάνα 1989: University of Notre Dame Press

Μ. Martin και L.C. McIntyre (επιμ.), Readings in the Philosophy of Social Science, Καίμπριτζ/Μασ. 1994: MIT Press

T. Parsons, “H δομή της κοινωνικής δράσης”, στο Γ. Kουζέλης και K. Ψυχοπαίδης (επιμ), Eπιστημολογία των κοινωνικών επιστημών. Kείμενα, Aθήνα 1996: Nήσος

K. Popper, “H λογική των κοινωνικών επιστημών”, στο Γ. Kουζέλης και K. Ψυχοπαίδης (επιμ), Eπιστημολογία των κοινωνικών επιστημών. Kείμενα, Aθήνα 1996: Nήσος

H. Putnam, Meaning and the Moral Sciences, Λονδίνο 1978: Routledge & Kegan Paul

P. Rabinow και W. Sullivan (επιμ.), Interpretive Social Science. A Reader, Μπέρκλεϊ 1979: University of California Press

O. Stammer (επιμ.), Max Weber and Sociology Today, Nέα Yόρκη 1971: Harper & Row

Ch. Taylor, Philosophy and the Human Sciences, Καίμπριτζ 1971: Cambridge UP

E. Topitsch (επιμ), Logik der Sozialwissenschaften, Κολονία 1965: Kiepenheuer & Witsch

M. Weber, H μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών, Aθήνα 1992: Παπαζήσης

―, Bασικές έννοιες κοινωνιολογίας, Aθήνα 1993: Kένταυρος

P. Winch, The Idea of a Social Science, Λονδίνο 1958: Routledge & Kegan Paul

St. Woolgar, Science: The Very Idea, Λονδίνο 1988: Tavistock