Παρουσίαση/Προβολή

Ελευθερία, ισότητα και φιλία σε ιστορικά, πολιτικά και φιλοσοφικά συμφραζόμενα.  Εξερευνώντας τα ηθικά θεμέλια της πολιτικής δέσμευσης

Eρευνητικό σεμινάριο Φιλοσοφίας του Δικαίου 2022

Ελευθερία, ισότητα και φιλία σε ιστορικά, πολιτικά και φιλοσοφικά συμφραζόμενα. 

Εξερευνώντας τα ηθικά θεμέλια της πολιτικής δέσμευσης.

Το ερευνητικό αντικείμενο του φετινού μεταπτυχιακού «Φιλοσοφία του Δημοσίου Δικαίου» αφορά καταρχήν τις θεμελιώδεις αρχές της πολιτικής δέσμευσης όπως έγιναν γνωστές μέσα από το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα. Μια σημαντική αφορμή είναι βεβαίως η επέτειος των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση που μόλις γιορτάσαμε και από εδώ θα ξεκινήσουμε. Το ενδιαφέρον μας για την Ελληνική Επανάσταση δεν θα είναι τόσο ιστορικό όσο πολιτικοφιλοσοφικό. Θα μιλήσουμε για κάποια σημαντικά κείμενα Ελλήνων και ξένων στοχαστών εκείνης της περιόδου (όπως του Μπένθαμ, του Ανώνυμου Έλληνος και του Κοραή) όπως και τα Συντάγματα του Αγώνα, ιδιαίτερα το Προσωρινό Πολίτευμα της Επιδαύρου. Τα ζητήματα ηθικοπολιτικής νομιμοποίησης που εγείρει μιας εθνική επανάσταση όπως η ελληνική μας συνδέουν ευθέως όχι μόνο με το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας και του ηθικού βάρους του «εθνικισμού» έναντι του φιλελευθερισμού, αλλά και με ένα κανονιστικό πρόβλημα που υποβόσκει: υπάρχει άραγε ένα «δικαίωμα» στην επανάσταση; Πως νομιμοποιείται το επαναστατικό εγχείρημα; Τα κείμενα της περιόδου έχουν απόλυτη συνείδηση του ζητήματος νομιμοποίησης που εγείρει η Ελληνικής Επανάσταση και προσπαθούν να απαντήσουν σε αυτό αξιοποιώντας τις ιδέες και την επιχειρηματολογία της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας.

Ωστόσο κάποια συναφή ζητήματα, όπως το αίτημα της ανεξαρτησίας και της κυριαρχίας ενός ελεύθερου και δημοκρατικού κράτους (αλλά και η «νομιμότητα» μιας επέμβασης σε αυτό) καθίστανται ξανά δραματικά επίκαιρα λόγω της ρωσικής εισβολής και του πολέμου στην Ουκρανία. Άρα η Ελληνική Επανάσταση μας φέρνει ξανά στο σήμερα για λόγους που άπτονται της διεθνούς πολιτικής. Συνεπώς θα εισαχθούμε στην θεματική μας από δύο εισόδους. Η μια αφορά την κατ’ αρχήν θεμελίωση ενός δικαιώματος πολιτικής αυτοσυγκρότησης ενός λαού στα πλαίσια μια ευρύτερης οντότητας (π.χ. μιας αυτοκρατορίας) και τα προαπαιτούμενά της. Η άλλη αφορά την έννοια της κυριαρχίας, την εσωτερικοπολιτική της σημασία και τους όρους προάσπισής της έναντι εξωτερικών απειλών. Η συζήτηση μέσα από ένα ιστορικό και ένα σύγχρονο παράδειγμα θα μας οδηγήσει κατ’ ανάγκην στις βαθύτερες ιδέες που παίζουν έναν ρόλο στην ηθικοπολιτική αυτοσυγκρότηση ενός λαού. Θα δούμε ότι είναι αδύνατο να υπερβούμε την «ομίχλη του πολέμου» και του βίαιου ανταγωνισμού συμφερόντων στο διεθνοπολιτικό στερέωμα εφ’ όσον αγνοούμε το ερώτημα της νομιμοποίησης.

Ο πρώτος μεγάλος σταθμός είναι η φιλοσοφική θεμελίωση της ιδέας της ισότητας και οι ποικίλες πτυχές αυτής της ιδέας. Θα μιλήσουμε για τις σύγχρονες, φιλελεύθερες κατά βάση, αναγνώσεις του Τζον Ρωλς (ακριβοδίκαιη ισότητα), του Ρόναλντ Ντουόρκιν (ισότητα των πόρων), μιας ομάδας φιλοσόφων που θεματοποιούν τη σχέση δικαιοσύνης και τύχης (luck egalitarianism) και τη σημαντική κριτική που διατύπωσαν νεότεροι θεωρητικοί, όπως ο Τζόναθαν Σέφλερ και η Ελίζαμπεθ Άντερσον. Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να προσεγγίσουμε την όλη προβληματική από τη σκοπιά μιας θεώρησης που λαμβάνει μεν σοβαρά υπόψη το αίτημα της ηθικής ισότητας των ανθρώπων, αλλά και την ευθύνη επιλογής επικεντρώνοντας ωστόσο στην διάσταση εκείνη της ισότητας που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, την ηθική, κοινωνική και πολιτική αναγνώριση των πολιτών ως ίσων. Αν οι άνθρωποι αναγνωρίζονται ως ίσοι και έχουν εξασφαλισμένη την πρόσβαση σε ένα επαρκές υπόβαθρο ικανοτήτων και πόρων που τους επιτρέπει να αναγνωρίζονται και να ενεργούν ως ίσοι, τότε και μόνον τότε τυχόν άλλες διαφοροποιήσεις δεν έχουν από φιλοσοφική σκοπιά ηθική βαρύτητα. Βεβαίως, η διαπίστωση αυτή δεν αποκλείει κάποιες εκδοχές ουσιαστικής ανισότητας να έχουν ηθικά σημαντικές συνέπειες για δευτερογενείς λόγους (π.χ. μεροπληπτική παρέμβαση στα πολιτικά πράγματα με τη χρήση ασύμετρης οικονομικής δύναμης) και οι λόγοι αυτοί προφανώς θεμελιώνουν την υιοθέτηση εξισωτικών μέτρων. Στην αναζήτηση αυτή κρίσιμη θα είναι η εξοικείωση με την θεωρία των ηθικών συναισθημάτων του Άνταμ Σμιθ, την θεωρία των ικανοτήτων (Μάρθα Νούσμπαουμ) αλλά και η εμβάθυνση στην ρεπουμπλικανική θεωρία της ελευθερίας. Για την καλύτερη κατανόηση της ιδέας της ελευθερίας θα συζητήσουμε κάποιες συναφείς προσεγγίσεις όπως εκείνες του Ησαΐα Μπέρλιν και του κοινοτιστή Τσαρλς Τέιλορ. Θα προσπαθήσουμε να συλλάβουμε την ιδέα της ελευθερίας όχι ως αντίπαλο δέος προς την ισότητα αλλά ούτε ως υποτακτική προς αυτήν. Η ιδέα της ελευθερίας έχει μια προφανή πρωτοκαθεδρία ως ηθικοπολιτική ιδέα γιατί θεμελιώνει το αίτημα της ολοκληρωμένης και ακέραιης ζωής για τον καθένα και για όλους μαζί.

Αφού εξετάσουμε και συζητήσουμε τις δύο μεγάλες αρχές του διαφωτισμού θα στραφούμε προς τις θεωρίες της φιλίας ως μιας ιδιαίτερης μορφής ηθική δέσμευση. Στο επίκεντρο θα βρίσκονται η θεωρία του Αριστοτέλη, η προσέγγιση του Μονταίν και οι τοποθετήσεις του Καντ πάνω στην φιλία και την ηθική της σημασία. Φυσικά οι τοποθετήσεις και οι στοχεύσεις των συγκεκριμένων στοχαστών είναι αρκετά διαφορετικές. Ένα ερώτημα που θα μας απασχολήσει είναι σε ποιο βαθμό η έννοια της φιλίας μπορεί να καταλάβει έναν ενδιάμεσο ηθικό χώρο ανάμεσα στο άτομο και το σύνολο, τη μεροληψία και την αμεροληψία. Και ένα παρεπόμενο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό ερώτημα είναι αν η ιδέα της φιλίας πέρα από το ηθικό της στάτους και απόθεμα μπορεί να λειτουργήσει κατά κάποιον τρόπο και ως μεταφορά στις σχέσεις του πολίτη με το κράτος. Στη διάρκεια του ερευνητικού σεμιναρίου μας θα εξετάσουμε και ορισμένα θέματα και συγγραφείς που θεωρούμε ότι βρίσκονται σε μια συνάφεια με την στόχευση των ερωτημάτων μας. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβαίνει με την έννοια της αλληλεγγύης που έχει επανέλθει στη συζήτηση λόγω της πανδημίας αλλά και την έννοια της ευθύνης.

Βιβλιογραφία και σχετικό υλικό θα αναρτώνται τακτικά στον λογαριασμό του μαθήματος στο e-class.                                                                                        9.3.2022 ΚΠ