Παρουσίαση/Προβολή

(ARCH679) -  Ανδρέας Κοφινάκης

Περιγραφή Μαθήματος

Το μάθημα αποβλέπει στη μελέτη των βαθύτερων δομών της μεσαιωνικής Ιστορίας της Δ. Ευρώπης. Πρωταρχικό αντικείμενο μελέτης αποτελεί η διαδικασία αστικοποίησης του δυτικοευρωπαϊκού χώρου κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους και η προώθηση των εξουσιαστικών μηχανισμών από τους εκκλησιαστικούς φορείς στους αστικούς παράγοντες. Στο μάθημα επιχειρείται η διασύνδεση ανάμεσα στην κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική αξιοποίηση των ιστορικών πληροφοριών, με στόχο την απόκτηση μιας σφαιρικής και σε βάθος γνωριμίας με τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα. 

Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στον ρόλο του θρησκευτικού στοιχείου, ορθόδοξου και ετερόδοξου, κατά την περίοδο του ύστερου Μεσαίωνα (13ος - 15ο αι.) και στη συμβολή του στη διαμόρφωση του δυτικού αστικού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ως εκ τούτου, οι διαλέξεις θα κινηθούν θεματικά σε ζητήματα που άπτονται του "διαλόγου" μεταξύ θρησκευτικού, κοινωνικού και πολιτικού στην ευρεία γεωγραφική περιοχή της δυτικής Ευρώπης, αλλά με ιδιαίτερη επικέντρωση στη γαλλική περίπτωση, καθώς αποτελεί τη χαρακτηριστικότερη έκφραση των υστερομεσαιωνικών εξελίξεων. Οι νέες αστικές όψεις της φιλανθρωπίας, η δημιουργία των Επαιτικών Ταγμάτων, οι λαϊκές αιρέσεις χιλιαστικού και ευαγγελικού υπόβαθρου, η δράση της Ιεράς Εξέτασης και οι εξελίξεις στο εκκλησιαστικό δίκαιο είναι ορισμένες από τις θεματικές που θα αναλυθούν κατά τη διάρκεια του μαθήματος. 

Το μάθημα αποτελείται από τις ακόλουθες (13) διαλέξεις: 

1. Εισαγωγική διάλεξη 

Η διάλεξη έχει ως σκοπό την εισαγωγή στις βασικές ιστοριογραφικές αρχές και τη μεθοδολογία του μαθήματος, παράλληλα με μια πρώτη γνωριμία του περιεχομένου του συγγράμματος: Νικολέττα Γιαντσή, Ο φτωχός ανάμεσα στην Εκκλησία και την Πόλη: η αστική φιλανθρωπία στη Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα. 

2. Η ανάδυση των πόλεων 

Παρουσιάζονται τα κύρια ιστοριογραφικά ρεύματα σχετικά με την ανάδυση των πόλεων στη Δυτική Ευρώπη από τον 11ο αι. και έπειτα (Henri Pirenne, μαρξιστική σχολή -π.χ. Rodney Hilton-). Μελετάται η διαδικασία αστικοποίησης του δυτικοευρωπαϊκού χώρου και αναλύονται οι επιπτώσεις της στον αναδυόμενο ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ερμηνεύονται οι νέες σχέσεις υπαίθρου και πόλης. Επιχειρείται μια τυπολογία των νέων κοινωνικών ομάδων που προκύπτουν στην πόλη με τη σταδιακή διάλυση του παλαιότερου φεουδαρχικού μοντέλου αυστηρής κοινωνικής οργάνωσης των τριών "ordines".

3. Το θρησκευτικό υπόβαθρο του Μεσαίωνα

Γίνεται αναφορά στις ιστορικές εξελίξεις σε επίπεδο δυτικής θρησκευτικότητας, με ιδιαίτερη έμφαση στη Γρηγοριανή Μεταρρύθμιση του 11ου αι. ως αφετηρίας ισχυροποίησης της παπικής εξουσίας, τόσο εντός της Καθολικής ιεραρχίας όσο και απέναντι στην κοσμική εξουσία. Επιπλεόν, εξετάζονται, οι ακούσιες συνέπειές της στην αφύπνιση της λαϊκής πνευματικότητας του θρησκευτικού υποκειμένου της εποχής. Αναλύεται η ιστοριογραφική θέση κοινωνικών ιστορικών (Herbert Grundmann, Malcolm D. Lambert, κ.α.), που χαρακτηρίζει τη Γρηγοριανή Μεταρρύθμιση ως "μήτρα της αίρεσης στη Δύση", εξαιτίας της πνευματικής-θρησκευτικής αφύπνισης που προκάλεσε και την οποία, ωστόσο, δεν κατόρθωσε να εντάξει πλήρως σε ορθόδοξα μονοπάτια. 

4. Φτώχεια και εκκλησιαστική φιλανθρωπία 

Στόχος της εισήγησης είναι η κατανόηση των εννοιολογικών προσδιορισμών των όρων φτώχεια-ένδεια και φιλανθρωπία στον Μεσαίωνα, με επικέντρωση στις θρησκευτικές τους ρίζες αλλά και στις κοινωνικές προεκτάσεις τους. Θα αξιοποιηθεί ιδιαίτερα το ιστοριογραφικό έργο του Michel Mollat αναφορικά με τον φτωχό και τη φτώχεια στον Μεσαίωνα. 

5. Η φιλανθρωπία στις νέες αστικές συνθήκες 

Η οργάνωση και η παρουσίαση της παράδοσης γίνεται σε συνάρτηση με όσα περιέχονται στο βασικό σύγγραμμα του μαθήματος (Νικολέττα Γιαντσή, Ο φτωχός ανάμεσα στην Εκκλησία και την Πόλη: η αστική φιλανθρωπία στη Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα), σχετικά με τη φιλανθρωπία εντός της πόλης την περίοδο από τον 12ο έως τον 14ο αι. .Κεντρικό ρόλο διαδραματίζουν τα Επαιτικά Τάγματα (κυρίως Δομινικανοί και Φραγκισκανοί) που ιδρύονται στις αρχές του 13ου αι. και προσφέρουν νέες θεωρήσεις του εκκλησιαστικού φιλανθρωπικού έργου Παράλληλα, αναδεικνύεται ο ρόλος των αστικών εξουσιαστικών φορέων, όπως τα αστικά συμβούλια προκρίτων και οι συντεχνίες, με τη σταδιακή μεταφορά της διαχείρισης της φιλανθρωπίας στα χέρια τους.

6. Οι Επαίτες: Φραγκισκανοί και Δομινικανοί εντός της μεσαιωνικής πόλης

Με αφορμή τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι Επαίτες στις νέες θεωρήσεις της φιλανθρωπίας και παράλληλα με την ανάλυση του ιστορικού υπόβαθρου που είχε οδηγήσει στην ίδρυσή τους, επιχειρείται η κοινωνική ερμηνεία της νέας μοναστικής και επαιτικής πνευματικότητας έτσι όπως αποτυπώνεται στο αστικό πεδίο. Ακολουθώντας την ιστοριογραφική παράδοση και το έργο του Jacques Le Goff, της Barbara Rosenwein, του David D' Avray και άλλων ιστορικών της θρησκείας και των νοοτροπιών, στόχος του μαθήματος είναι να εμπεδωθεί ο ρόλος των Επαιτών στη διαμόρφωση της νέας προϊούσας αστικής πραγματικότητας, σε συνέχεια και της προηγούμενης διάλεξης. 

7. Φιλανθρωπία και η φροντίδα για τους λεπρούς 

Επιστρέφοντας στο περιεχόμενο του συγγράμματος του μαθήματος και με αφορμή τη λέπρα ως το κατεξοχήν πεδίο άσκησης της φιλανθρωπικής δράσης, στη συγκεκριμένη διάλεξη θα αναδειχθεί ο μετασχηματισμός που, εν τέλει, συντελείται μέσα στη μεσαιωνική πόλη αναφορικά με τη φιλανθρωπία, και ο οποίος διαφοροποιεί τόσο την αφετηρία όσο και τη στόχευσή της. Η αστική φιλανθρωπία, πλέον, αποκτά ολοένα και πιο ξεκάθαρη κοινωνική διάσταση και κοσμικό χαρακτήρα, αφήνοντας πίσω της τις εκκλησιαστικές αναφορές που την όριζαν στους προηγούμενους αιώνες. 

8. Αστικό κοινωνικό περιθώριο και δυτική "διωκτική κοινωνία": Εβραίοι, λεπροί, αιρετικοί 

Ακολουθώντας την προηγούμενη διάλεξη για τους λεπρούς και τη φιλανθρωπία στην πόλη, επεκτεινόμαστε και στα υπόλοιπα κομμάτια του μεσαιωνικού αστικού κοινωνικού περιθωρίου, δηλαδή τους Εβραίους και τους αιρετικούς, επιχειρώντας να ανιχνεύσουμε τη διαδικασία μετασχηματισμού της δυτικής κοινωνίας σε μια "διωκτική κοινωνία". Για τις ανάγκες του μαθήματος θα "παρακολουθήσουμε" τη σχετική ιστοριογραφική συζήτηση μεταξύ του Bob Moore και του David Nirenberg.

9. Αιρετικοί ιεροκήρυκες και ευαγγελικές αιρέσεις του ύστερου Μεσαίωνα

Στη συγκεκριμένη διάλεξη θα επικεντρωθούμε στην αναβίωση των αιρετικών φαινομένων στη Δύση, κάνοντας μια μικρή αναδρομή στο θρησκευτικό υπόβαθρο της εποχής. Στόχος του μαθήματος είναι μέσα από την παρουσίαση επιλεγμένων αιρέσεων της περιόδου (Βάλδιοι, Πνευματικοί Φραγκισκανοί, Ντουλτσινίτες, περιπλανώμενοι αιρετικοί ιεροκήρυκες,) να αναδείξουμε τα κοινωνικά χαρακτηριστικά τους και να μην περιοριστούμε σε ζητήματα δογματικής απόκλισης. Με τη χρήση πρωτογενών πηγών σχετικά με την ιστορία της δυτικής αίρεσης θα επιχειρηθεί μια κοινωνική ανάγνωση, ιδιαίτερα στην κατεύθυνση της πιθανής διασύνδεσης της αίρεσης με τις υπάλληλες αστικές κοινωνικές ομάδες. 

10. Χιλιασμός και αμφισβήτηση της θεσμοθετημένης εξουσίας

Σε άμεση συνάρτηση με την προηγούμενη διάλεξη και για την καλύτερη εμπέδωση της πολυσύνθετης φύσης της αίρεσης ως έκφρασης κοινωνικών -ή ακόμα και πολιτικών- αιτημάτων με θρησκευτική αφετηρία και γλώσσα, στρεφόμαστε στα χιλιαστικά αιρετικά κινήματα και τον εσχατολογικό λόγο που ανέπτυξαν ενάντια στη θεσμοθετημένη εξουσία-εκκλησιαστική και κοσμική- της εποχής. Ιδιαίτερη μνεία θα γίνει στη χιλιαστική θεολογία της ιστορίας του Πνευματικού Φραγκισκανού, Πέτρου Ιωάννη Όλιβι, ως πηγής μιας θρησκευτικής και κοινωνικής μεσαιωνικής ουτοπικής σκέψης.   

11. Ιερά Εξέταση: ένας προνεωτερικός μηχανισμός πειθάρχησης τους αποκλίνοντος θρησκευτικού υποκειμένου 

Με αντικείμενο μελέτης τη δράση των περιπλανώμενων ιεροεξεταστικών δικαστηρίων στο Λανγκντόκ της Γαλλίας από τη δεκαετία του 1230 και έπειτα, θα προσεγγιστούν οι αλλαγές που έφερε ο νέος μηχανισμός εξουσίας στη διαδικασία της απονομής δικαιοσύνης και αλλού. Τα καινοφανή χαρακτηριστικά των νέων επαγγελματιών διωκτών της αίρεσης, θίγονται σε συνάρτηση με τον αστικό χώρο όπου πραγματώνονται. Ιεροεξεταστικά εγχειρίδια και συνόψεις ανακριτικών διαδικασιών θα χρησιμοποιηθούν για την πρωτογενή μελέτη της ιστορίας της μεσαιωνικής Ιεράς Εξέτασης. 

12. Εκκλησιαστικό δίκαιο και πολιτική θεωρία

Η παρούσα διάλεξη έχει ως στόχο να αναδείξει με σαφήνεια τη σχέση μεταξύ θρησκευτικού και πολιτικού λόγου στον ύστερο Μεσαίωνα. Θα ασχοληθεί με τη σκέψη των νομομαθών του κανονικού δικαίου από τον 12ο αι. και έπειτα και ειδικότερα με τη διατύπωση από μέρους τους θεωριών συνοδισμού. Πρόκειται για εκκλησιολογικές θεωρίες που αμφισβητούσαν την παπική πληρότητα εξουσιών, αναγνωρίζοντας εξέχοντα ρόλο στην Οικουμενική Σύνοδο. Μέσα από την παρουσίαση της σκέψης του Γουλιέλμου Όκαμ και του Μαρσίλιου της Πάδοβας, στοχαστών του 14ου αι. που είχαν επηρεαστεί από τους κανονολόγους, θα οδηγηθούμε στην ώριμη συνοδική σκέψη της περιόδου του Μεγάλου Σχίσματος (1378-1417) και στον σταδιακό μετασχηματισμό της στην πολιτική θεωρία του συνταγματισμού. 

13. Προετοιμάζοντας τη Μεταρρύθμιση 

Η παρούσα διάλεξη έχει χαρακτήρα συγκεφαλαίωσης και πρόκειται να θέσει ερωτήματα σχετικά με τη διασύνδεση της εξεταζόμενης περιόδου με την επερχόμενη Μεταρρύθμιση του 16ουαι.. Απορρίπτοντας ιστοριογραφικές προσεγγίσεις και λογικές που αναγνωρίζουν βίαιες τομές στο ιστορικό γίγνεσθαι, θα αναζητήσουμε συνέχειες και ασυνέχειες μεταξύ των δύο περιόδων, τόσο στο θρησκευτικό όσο και στο υλικό πεδίο. 

Ημερομηνία δημιουργίας

Τρίτη 27 Φεβρουαρίου 2018