Παρουσίαση/Προβολή

(ARCH676) -  Πάνος Αθανάσιος

Περιγραφή Μαθήματος

Εστιάζοντας στις σημαντικότερες λαϊκές εξεγέρσεις οι οποίες στιγμάτισαν την ιστορία της υστερομεσαιωνικής Ευρώπης, το μάθημα αναδεικνύει τις βασικές πτυχές της συγκρότησης του μεσαιωνικού κόσμου. Οι ιστορικές διεργασίες οι οποίες τίθενται στο επίκεντρο της προσοχής, προσεγγίζονται μέσα από ένα πολλαπλό ιστοριογραφικό πρίσμα το οποίο συνδυάζει και συνθέτει τις βασικές κατευθύνσεις της κοινωνικής, διανοητικής και πολιτισμικής ιστορίας και της ιστορίας των εννοιών. Τα εξεταζόμενα θέματα αναφέρονται σε μία ευρεία γεωγραφική περιοχή η οποία καλύπτει σχεδόν ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη, στοιχείο το οποίο συμβάλλει στην απόκτηση σφαιρικής αντίληψης για την υστερομεσαιωνική ευρωπαϊκή ιστορία.

Κριτήριο για την επιλογή των ιστορικών φαινομένων τα οποία αποτελούν το αντικείμενο του μαθήματος, είναι κατά πόσο τα υπάλληλα στρώματα της εποχής αντιπαρατέθησαν με τις ελίτ με βίαιους και μαζικούς όρους. Βασική θεματική η οποία διέπει και συνέχει τις διαλέξεις, είναι η σχέση μεταξύ των λαϊκών εξεγέρσεων και των ευρύτερων ιστορικών κινήσεων οι οποίες συνθέτουν την υστερομεσαιωνική πραγματικότητα, με πιο χαρακτηριστικές την ανάπτυξη των αστικών κέντρων, την εμφάνιση νέων κοινωνικών υποκειμένων, την «εμπορική επανάσταση» και την Γρηγοριανή Μεταρρύθμιση. Έμφαση αποδίδεται στα ετερόκλητα συγκρουσιακά κοινωνικά ρεύματα τα οποία αναδείχθηκαν στον 14ο και 15ο αιώνα εντός των πλαισίων της γενικευμένης κρίσης του φεουδαλισμού.

Το μάθημα αποτελείται από τις ακόλουθες (13) διαλέξεις:

1. Η κοσμογονία της Γρηγοριανής Μεταρρύθμισης και η διάρρηξη της κοινωνίας των τριών «ordines» (12ος αιώνας)

Η διάλεξη λειτουργεί ως εισαγωγή στις βασικές θεματικές με τις οποίες κατατρίβεται το μάθημα. Εκτίθενται τα βασικά γνωρίσματα της διάρθρωσης της παραδοσιακής μεσαιωνικής φεουδαλικής κοινωνίας, όπως αναλύθηκαν από τον Μαρκ Μπλοχ και τον Jeorges Duby. Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στο χαρακτήρα της Γρηγοριανής Μεταρρύθμισης ως ενός συνολικότερου κοινωνικοπολιτικού σχεδίου το οποίο στόχευε σε ευρύτερους μετασχηματισμούς οι οποίοι είχαν ως αποτέλεσμα την απορρύθμιση των παραδοσιακών σχέσεων ανάμεσα στις «ordines». Παρουσιάζονται βίαιες εντάσεις οι οποίες αναπτύχθηκαν ανάμεσα σε διάφορες κοινωνικές ομάδες στα πλαίσια της Μεταρρύθμισης.

2. Η εμφάνιση νέων κοινωνικών υποκειμένων-κοινωνικός ανταγωνισμός στις πόλεις της Βόρειας Ιταλίας κατά τον 13ο αιώνα

Αναλύεται η σχέση ανάμεσα στην ανάπτυξη των αστικών κέντρων, την «εμπορική επανάσταση» και την εμφάνιση νέων κοινωνικών υποκειμένων τα οποία αναδύθηκαν ως απόρροια της διάρρηξης των τριών «ordines». Εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο η παραπάνω διαδικασία αποτυπώθηκε στις πόλεις της βόρειας Ιταλίας. Aξιοποιώντας ως πηγές τα αστικά χρονικά και τη νομοθεσία των αρχών των πόλεων, διερευνώνται οι κοινωνικές διαφοροποιήσεις και οι βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις τις οποίες συμπύκνωνε η διαπάλη μεταξύ των Γουέλφων και των Γκιμπελίνων και ο τρόπος με τον οποίο αυτές αποκρυσταλλώθηκαν σε συγκεκριμένους πολιτειακούς και πολιτικούς μετασχηματισμούς στο εσωτερικό των πόλεων οι οποίοι οδήγησαν στην ανάδυση της αυτόνομης «civitas».

3. Λαϊκές αντιστάσεις και αιρετικότητα: το Ντολτσινικό κίνημα

Γίνεται αναφορά στην εμφάνιση και την ανάπτυξη των Επαιτικών Ταγμάτων ως φορέα αυτονομίας των υπάλληλων στρωμάτων έναντι της επίσημης Εκκλησίας σύμφωνα με την ανάλυση του David Burr. Eξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο οι ετερόκλητες αιρέσεις και λαϊκές θρησκευτικές κινήσεις (Καθαροί, Βαλδεσιανοί, Πνευματικοί Φραγκισκανοί, Βεγίνες) αποτελούσαν πεδίο προβολής λαϊκών αιτημάτων και προσδοκιών εις βάρος των ελίτ της εποχής. Aξιοποιώντας ως πηγές το «Historia fratris Dulcini heresiarche» του Anonymous Synchronous και το «De secta illorum qui se dicunt esse de ordine apostolorum» του Εξεταστή Bερνάρδου Γκυ, δίδεται έμφαση στο ντολτσινικό κίνημα (τέλη 13ου-αρχές 14ου αιώνα) ως ένα εξαιρετικό φαινόμενο το οποίο συνδύαζε την αιρετικότητα, τη δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων στο εσωτερικό του, την αντίθεση στο φεουδαλισμό και μορφές ένοπλης πάλης.

4. Η «Σταυροφορία των Βοσκών» (1320-21)

Γίνεται αναφορά στα κρισιακά φαινόμενα τα οποία είχαν αρχίσει να συσσωρεύονται στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα («Βαβυλωνιακή Αιχμαλωσία» της Εκκλησίας, Σύνοδος της Βιέννης, σιτοδείες, παγετώνες, λιμοί). Aξιοποιώντας ως πηγές την παπική επιστολογραφία, τις σχετικές παπικές βούλες και εγκυκλίους, το βίο του πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ του Βερνάρδου Γκυ και τα «Annales Ecclesiastici» του Οδορίκου Ρεϋνάλδου, εξετάζεται η «Σταυροφορία των Βοσκών» ως ένα βίαιο λαϊκό κίνημα το οποίο μπορεί να ενταχθεί στη θεολογική έννοια του «multitudο fidelium». Διερευνώνται τα αίτια της στοχοποίησης εκ μέρους του κινήματος των Ιουδαίων και των λεπρών και ο τρόπος με τον οποίο αντιπαρατέθησαν και συνδιαλέχθησαν μαζί του τόσο η Εκκλησία όσο και οι κοσμικοί φορείς εξουσίας.

5. Eξεγέρσεις στη Φλάνδρα (1323-28)

Eκτίθενται τα βασικά στοιχεία της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης των πόλεων της Φλάνδρας, ώστε να αναδειχθεί η κοινωνική διάρθρωσή τους, σε αντιδιαστολή με τα συστήματα χωροδεσποτείας και φεουδαλικών σχέσεων. Αναλύεται η πορεία της εξέγερσης και ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο μετατράπηκε από μία αγροτική ταραχή σε έναν γενικευμένο ξεσηκωμό ενάντια στο συνολικό μηχανισμό εξουσίας του γαλλικού βασιλείου ο οποίος ενέπλεξε τόσο τους αγρότες, όσο και τα κοινωνικά στρώματα των πόλεων.

6. Κοινωνικές συγκρούσεις στο εσωτερικό των ιταλικών πόλεων και η μετάβαση στις «τυραννίδες»

Εκτίθεται η κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα των αυτοδιοικούμενων ιταλικών πόλεων στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα, οι μορφές τις οποίες έλαβε η αντιπαράθεση μεταξύ των Γουέλφων και των Γκιμπελίνων και οι τρόποι με τους οποίους αποτυπώθηκε στο σύστημα πολιτικής οργάνωσης. Αναλύεται η ανατροπή του αυτόνομου συστήματος διακυβέρνησης των ιταλικών πόλεων και η αντικατάστασή του από μονοπρόσωπες μορφές διακυβέρνησης στις δεκαετίες του 1330 και 1340 ως απόρροια του κοινωνικού ανταγωνισμού στο εσωτερικό των πόλεων. Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στη διαδικασία εδραίωσης και ανατροπής της τυραννίδας του «Δούκα της Αθήνας» στην πόλη της Φλωρεντίας και στη στάση την οποία επέδειξε απέναντί του το κάθε κοινωνικό υποκείμενο. Γίνεται αναφορά στην αντιτυραννική γραμματεία της εποχής (Mπαρτόλος του Σαξοφεράτο, Μαρσίλιος της Πάδοβας, Γουλιέλμος του Όκαμ).

7. H «Jacquerie» του 1358

H λαϊκή εξέγερση τοποθετείται στο πλαίσιο του Εκατονταετούς Πολέμου και συγχρόνως συσχετίζεται με τις πολλαπλές απόρροιες τις οποίες επέφερε η επιδημία του «Μαύρου Θανάτου». Έμφαση δίδεται στο χαρακτήρα της εξέγερσης ως πλήγματος στις παραδοσιακές φεουδαλικές και χωροδεσποτικές σχέσεις. Ως πηγές αξιοποιούνται τα χρονικά του Jean Froissart και του Jean le Bel.

8. Η «Αναταραχή των Ciompi» (1378)

Παρουσιάζεται η πορεία της «Αναταραχής» την επαύριο του «Πολέμου των Οκτώ Αγίων» και παραμονές του «Σχίσματος» της Εκκλησίας. Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο συγκρότησης, στο χαρακτήρα και στην εξεγερτική δραστηριότητα του «popolo minutο» ως αυτόνομου κοινωνικού υποκειμένου σε συσχέτιση με τα ιστοριογραφικά ερμηνευτικά σχήματα των Michel Mollat και Philippe Wolfe και του Samuel Cohn. Αναλύονται τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικοκοινωνικής οργάνωσης η οποία εδραιώθηκε υπό την ηγεσία του Michele di Lando και η διαδικασία ανατροπής της από τις ελίτ της πόλης. Ως πηγές αξιοποιούνται τα χρονικά τα οποία αναφέρονται στην «Αναταραχή», οι αποφάσεις των αρχών της Φλωρεντίας και η «Φλωρεντινή Ιστορία» του Μακιαβέλι. Η εξέγερση συσχετίζεται με τον «πολιτικό ουμανισμό» (civic humanism) και τον ρεπουμπλικανισμό ο οποίος βρισκόταν σε ανάπτυξη στην «Κομούνα της Φλωρεντίας» (Commune di Firenze).

9. Ο «English Rising» (1381)

Ακολουθώντας τη σχετική ιστοριογραφική ανάλυση του Rodney Hilton και του Samuel Cohn, εξετάζονται οι μετασχηματισμοί στην κοινωνική διάρθρωση τόσο στις αγγλικές πόλεις, όσο και στην ύπαιθρο, με στόχο να περιγραφεί ο κόσμος της εργασίας ως ένα νέο κοινωνικό υποκείμενο το οποίο διέθετε τις δικές του κοινωνικοπολιτικές αξιώσεις, καθώς και οι τρόποι αντίδρασης των ελίτ απέναντί του. Η εν λόγω διαδικασία συσχετίζεται με την εμφάνιση νέων εξισωτικών θεολογιών και λαϊκών θρησκευτικών κινήσεων (Τζον Γουίκλιφ, Λολλάρδοι, Τζον Μπολ). Αναλύεται η πορεία εκτύλιξης, οι οργανωτικές και πρακτικές μορφές, η κοινωνική και έμφυλη σύνθεση, όπως και το περιεχόμενο των αιτημάτων του «Ξεσηκωμού».

10. Αίρεση και εξέγερση στην κεντρική Ευρώπη του 15ου αιώνα: Οι «Χουσιτικοί Πόλεμοι»

Aκολουθώντας τη σχετική ιστοριογραφία του σύγχρονου ιστορικού Τhomas Fudge, παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνωσης στα εδάφη στα οποία εκτυλίχθηκαν οι «Χουσιτικοί Πόλεμοι». H εμφάνιση της μεταρρυθμιστικής θεολογίας του Jan Hus συσχετίζεται τόσο με την «Devotio Moderna», όσο και με τους κλυδωνισμούς τους οποίους υπέστη η Εκκλησία την επαύριο του «Σχίσματος» του 1378. Συγχρόνως γίνεται αναφορά στον εξισωτισμό και τον χιλιασμό ως βασικές συνισταμένες του εξεγερτικού λαϊκού ρεύματος. Εξετάζονται οι κοινωνικές και πολιτισμικές διασπάσεις τις οποίες συμπύκνωνε ο διαχωρισμός μεταξύ Ουτρακιστών και Θαβωριτών και η πολεμική αντιπαράθεση μεταξύ τους, ώστε να καταδειχθεί ότι η υπό εξέταση εξεγερτική διαδικασία δεν ήταν κάτι ενιαίο, αλλά στιγματιζόταν από εσωτερικές αντιφάσεις και αντιθέσεις. Τέλος εκτίθεται η διαφορετική νοηματοδότηση την οποία προσέλαβε η έννοια της «Σταυροφορίας» ως αντίδραση της Εκκλησίας, προκειμένου να καταστείλει το κίνημα.

11. Λαϊκές αντιδράσεις στην «Αναγέννηση»: η περίπτωση της εξουσίας του Σαβοναρόλα στην Φλωρεντία

Mε βασικό άξονα το σχετικό έργο του Lauro Martines η διαδικασία αναρρίχησης του Σαβοναρόλα στην ηγεσία της πόλης της Φλωρεντίας παρουσιάζεται ως απόρροια του εσωτερικού κοινωνικού ανταγωνισμού και συγκεκριμένα ως αποτέλεσμα των λαϊκών αντιδράσεων στην κουλτούρα και τις πολιτικές πρακτικές των αναγεννησιακών ελίτ. Οι θεολογικές διδασκαλίες του Σαβοναρόλα συσχετίζονται με άλλες ομόλογες τάσεις στο εσωτερικό των ιταλικών πόλεων, όπως το κήρυγμα του San Bernandino της Σιένα και του προγενέστερου φλωρεντινού Jiovanni Dominici. Στόχος είναι η κατάδειξη της αντιφατικότητας η οποίας διέπει την αναγεννησιακή διαδικασία και ο τρόπος με τον οποίο οι υπό εξέταση θεολογικές και πολιτισμικές τάσεις αποτέλεσαν πεδίο προβολής λαϊκών αιτημάτων και προσδοκιών.

12. Το ιστοριογραφικό debate για την μετάβαση από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό

H ιστορική διαδικασία των υστερομεσαιωνικών εξεγέρσεων εντάσσεται στην προβληματική της μετάβασης από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό και στη σχετική ιστοριογραφική αντιπαράθεση η οποία αναπτύχθηκε στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 μεταξύ των άγγλων μαρξιστών ιστορικών και μαρξιστών οικονομολόγων. Στα πλαίσια αυτά εξετάζονται θεματικές, όπως κατά πόσο οι υστερομεσαιωνικές εξεγέρσεις συνιστούσαν τον καταλυτικό παράγοντα για την αποσύνθεση και ανατροπή των φεουδαλικών σχέσεων και αν, όπως το θέτει ο Rodney Hilton, αποτελούσαν την εκδήλωση του βασικού «κινητηρίου μοχλού» ο οποίος καθόριζε τους μετασχηματισμούς των μεσαιωνικών κοινωνιών και ειδικότερα της πάλης συγκεκριμένων κοινωνικών υποκειμένων ενάντια στις σχέσεις εξάρτησης.

13. Η μεσαιωνική εξεγερτικότητα στο νεωτερικό και σύγχρονο φαντασιακό και στη δημόσια ιστορία

Παρουσιάζονται και εξετάζονται τρόποι πρόσληψης, νοηματοδότησης και αισθητικοποίησης στοιχείων των μεσαιωνικών εξεγέρσεων κατά τη νεωτερικότητα και τη σύγχρονη εποχή: από το πολιτικό λεξιλόγιο νεωτερικών ριζοσπαστικών τάσεων και τη ρομαντική τέχνη έως τη μνημειακή αρχιτεκτονική και μορφές σύγχρονης «μαζικής κουλτούρας».

Ημερομηνία δημιουργίας

Τρίτη 20 Φεβρουαρίου 2018