Παρουσίαση/Προβολή

(ΙΙ 218) -  Μάριος-Κωνσταντίνος Ιωάννου

Περιγραφή Μαθήματος

Το μάθημα, αν και εκκινεί από τις δομικές αλλαγές, τις οποίες επέφερε η Constitutio Antoniniana που έθεσε τα θεμέλια αναμόρφωσης της ταυτότητας του πολίτη σε privatus, επικεντρώνεται στην άλλοτε δραματική άλλοτε σταδιακή εξέλιξη του αστικού τοπίου από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα. Εξετάζεται η πόλις της πρωτοβυζαντινής περιόδου ως ήδη μετασχηματισμένος αλλά και μετασχιζόμενος οργανισμός, ως εργαλείο της αυτοκρατορικής διοίκησης, του οποίου η αριστοκρατία (curiales) συνθλιβόταν κάτω από τα δημόσια βάρη (munera), και του οποίου η πολιτική ικμάδα έχει ατροφήσει, με το πέρασμα από την αυτο-νομία στην ετερο-νομία, την εκπορευόμενη από τα αυτοκρατορικά κέντρα.

Από αυτή την αφετηρία, θα παρακολουθήσουμε την εξελικτική πορεία και τις αποκλίνουσες τύχες των πόλεων (και των εμπορικών κόμβων) σε ολόκληρη την υστερορωμαϊκή - πρωτοβυζαντινή οικουμένη. Στη Δύση, η Καρχηδόνα και η Ραβέννα (με την επιρροή τους να απλώνεται στις πόλεις της Βόρειας Αφρικής, της Ιταλίας, της Σικελίας, της Σαρδηνίας και της Σπανίας) μετασχηματίζονται και εν μέρει διατηρούνται υπό την κυριαρχία των Βανδάλων και των Γότθων, για να επανέλθουν προσωρινά στον αυτοκρατορικό έλεγχο ως στρατιωτικοποιημένα κέντρα εξαρχάτων, επιδεικνύοντας ένα μοντέλο ανθεκτικής επιβίωσης πόλεως (resilient urbanism). Στον ελλαδικό κορμό, η Θεσσαλονίκη αναδεικνύεται σε διοικητικό και στρατιωτικό προπύργιο απέναντι στις σλαβικές διεισδύσεις, ενώ η Αθήνα συρρικνώνεται ως σκιά του παρελθόντος της, δίχως αυτό να σημαίνει πνευματική αδράνεια, μάλλον το αντίθετο.

Στην Ανατολή, οι κοσμοπολίτικες μητροπόλεις, Αντιόχεια και Αλεξάνδρεια, παύουν να είναι απλώς κόμβοι των δρόμων του μεταξιού και του Νείλου. Γίνονται πεδία σφοδρών θεολογικών συγκρούσεων που προαναγγέλλουν την αποξένωσή τους από την Κωνσταντινούπολη, και τελικά οι πρώτοι στόχοι της περσικής και, ακολούθως, της αραβικής επέκτασης τον 7ο αιώνα. Παράλληλα, θαλάσσιοι κόμβοι όπως η Κύπρος, η Κρήτη και η Ρόδος, αλλά και μακρινοί λιμένες όπως η Χερσώνα στην Κριμαία, επαναπροσδιορίζουν τον ρόλο τους ως μεθοριακών φυλάκιων σε μια ολοένα και πιο επισφαλή Μεσόγειο.

Η πορεία αυτή κορυφώνεται με τις μεγάλες αναταραχές του 6ου και 7ου αιώνα. Περιβαλλοντικές καταστροφές, υγειονομικές κρίσεις και ο αδιάκοπος πόλεμος οδηγούν στην οριστική μεταμόρφωση: η ανοιχτή urbs δίνει τη θέση της στο οχυρωμένο κάστρο. Η μνημειακότητα (monumentalitas) συρρικνώνεται γύρω από τον επισκοπικό ναό και τα τείχη, καθώς η πόλη θωρακίζεται για να επιβιώσει. Η ισλαμική επέκταση δεν αποτελεί απλώς το τέλος της περιόδου, αλλά τον καταλύτη που αναδιατάσσει ολόκληρο το παγκόσμιο σύστημα, γεννώντας νέο χάρτη αστικών κέντρων γύρω από τη Μεσόγειο, στο οποίο βρίσκουν χώρο επιβίωσης και ανάπτυξης οι πάλαι ποτέ ελληνιστικές πόλεις σε μια ιδιαίτερη έκφανση ελληνοπρεπούς ισλαμικού χώρου και πολιτισμού.

Συμπερασματικά, θα μελετηθούν ιστορικά αλλά και μακροϊστορικά (longue durée / στη μακρά διάρκεια), oι πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, συνδυασμένες με την ανθρωπογεωγραφία, που αντανακλούν τον μετασχηματισμό των πόλεων (ακμή, αναμόρφωση, παρακμή), όπου οι παλιές αστικές αρχηγεσίες εκτοπίζονταν και νέοι «μετα-βουλευτικοί» - συχνά de facto - θεσμοί  νομιμοποίησης αναδύονται. Ο ίδιος ο αστικός χώρος υφίσταται ριζική αναδιαπραγμάτευση. Μέσα από την υλικότητα των νέων τειχών και των επισκοπικών κέντρων, συντελείται νέα παραγωγή του χώρου. Η πόλη, από αυτόνομος πολιτικός δρών, μετατρέπεται σε έναν ανθεκτικό ( ; ), θωρακισμένο κόμβο στα επισφαλή δίκτυα της πρωτοβυζαντινής περιόδου, θεμελιώνοντας τη χωρική και κοινωνική πραγματικότητα του μεσαιωνικού κόσμου.

Ημερομηνία δημιουργίας

Τετάρτη 24 Σεπτεμβρίου 2025