Παρουσίαση/Προβολή

(ΙΙ13) -  Μάριος-Κωνσταντίνος Ιωάννου

Περιγραφή Μαθήματος

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ (να διαβαστούν οπωσδήποτε και όχι την τελευταία στιγμή!) - ΔΕΝ θα αναρτώνται σημειώσεις από την παράδοση, παρά μόνο ορισμένα πολύ βασικά σημεία και πρόσθετο υλικό, κατά βάση οπτικό.

 

Στο πλαίσιο του μαθήματος εξετάζεται η Βυζαντινή Ιστορία, από τις απαρχές της (κρίση του 3ου αιώνα) και δη από το 324 μέχρι την άνοδο του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού στον θρόνο το 1081. Δίνεται έμφαση σε ερμηνείες και ιστορικές τομές που αφορούν ζητήματα πολιτικά (συστήματα διακυβέρνησης, ασκούμενες πολιτικές πρακτικές), πολιτειακά (δομή και λειτουργία του πολιτεύματος, η φυσιογνωμία της εξουσίας), στρατιωτικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, νομικά, πολιτισμικά, διεθνών σχέσεων και γεωπολιτικής (στρατηγική τοποθέτηση και διαχείριση εδαφών σε σχέση με τους γείτονες).

Στο μάθημα -μεταξύ άλλων:

1. Ορίζεται και αναλύεται ο χαρακτήρας και η περιοδολόγηση του Βυζαντίου, η ρωμαϊκή οικουμένη ως ιδέα και ο (κατ-)οικημένος χώρος, και η περιβαλλοντική ιστορία του. Παρουσιάζονται η πολιτική θεωρία και οι παράγοντες λειτουργίας του πολιτεύματος, με εστιαζόμενο το ενδιαφέρον στον αυτοκράτορα, τη Σύγκλητο, τον στρατό και τους δήμους, καθώς και τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας. Από την κρίση του 3ου αιώνα στον Διοκλητιανό και την Τετραρχία, αναλύονται οι παράγοντες που οδήγησαν στις εξελίξεις με κεντρικό άξονα τον φόβο και την αβεβαιότητα.

2. Μελετάται ο ρόλος του Κωνσταντίνου Α΄ σε θέματα ανεξιθρησκίας (γιατί είναι εσφαλμένος ο όρος «Διάταγμα των Μεδιολάνων»), η σύνοδος της Νίκαιας, η στάση του απέναντι στους χριστιανούς (καθώς και ότι ο Κωνσταντίνος Α΄ ΔΕΝ καθιέρωσε τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία) και η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (αναιρώντας το στερεότυπο ότι ο Κωνσταντίνος Α΄ μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη). Εξετάζονται οι πολιτικές των Κωνστάντιου Β΄, Ιουλιανού, Βαλεντινιανού Α΄ και Βάλεντος, καθώς και οι σχέσεις με τους «βάρβαρους» - barbaricum.

3. Αναλύεται η πολιτική του Θεοδοσίου Α΄ και οι διάδοχοί του, η σταδιακή θεσμοθέτηση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας, το γοτθικό πρόβλημα, η δράση του Αλάριχου, η κατασκευή των θεοδοσιανών τειχών, η ίδρυση του Πανδιδακτηρίου, η έκδοση του Θεοδοσιανού Κώδικα, το ζήτημα του Νεστόριου και των δρόμων του μεταξιού ως διαύλου ιδεών από την Κωνσταντινούπολη μέχρι την Κίνα, τα ιστορικά συμφραζόμενα της εσχατολογίας του Ιερού Αυγουστίνου και οι κοινωνικοπολιτικές επιδράσεις των χριστολογικών διενέξεων για τη φύση του Χριστού (3η και 4η Οικουμενική Σύνοδος).

4. Διερευνώνται οι συνέπειες από τις αλώσεις της Ρώμης τον 5ο αιώνα, η φυσιογνωμία των Ούννων και του αρχηγού τους, του Αττίλα, τα «βαρβαρικά κράτη» με έμφαση στο «πειρατικό κράτος» των Βανδάλων, καθώς και οι εξελίξεις στην Ανατολή, η θρησκευτική πολιτική του Ζήνωνος και του Αναστάσιου Α΄ και η νομισματική μεταρρύθμιση του δεύτερου.

5. Μελετάται η σταθεροποίηση της αυτοκρατορίας υπό τον Ιουστίνο Α΄ και τον Ιουστινιανό, η ιουστινιάνεια πολιτική της reconquista , καθώς και οι διπλωματικές και στρατιωτικές σχέσεις με τους Πέρσες.

6. Αναλύονται οι στάσεις (στασιασμοί) ως κοινωνικό και στρατιωτικό φαινόμενο, με έμφαση στη Στάση του Νίκα, η θρησκευτική και νομοθετική επιβολή επί Ιουστινιανού και η σημασία της Αγίας Σοφίας ως Τρίτου Ναού του νέου Ισραήλ. Επίσης, μελετάται το αποτύπωμα της πανώλης.

7. Εξετάζονται οι εξελίξεις μέχρι και τον Φωκά, οι αντιλήψεις περί τυραννίας και οι προκλήσεις που αντιμετώπισε ο Ηράκλειος, ενώ διερευνώνται η αυτοκρατορική διοίκηση, η στρατιωτική οργάνωση (τα «θέματα» και τα «στρατοτόπια» και η σημασία των εξαρχάτων της Ραβέννας και της Αφρικής.

8. Αναλύεται η εξάπλωση του Ισλάμ, οι επιπτώσεις της στο Βυζάντιο και η αντίδραση των διαδόχων του Ηρακλείου απέναντι σε αυτή.

9. Μελετώνται η πολιτική των Λέοντος Γ΄ και Κωνσταντίνου Ε΄, η Ειρήνη η Αθηναία, η 7η Οικουμενική Σύνοδος και η στέψη του Καρόλου στη Ρώμη.

10. Εξετάζονται οι λεπτές ισορροπίες μεταξύ σφετερισμού και νομιμότητας, το τέλος της Εικονομαχίας, ο εκχριστιανισμός των Σλάβων και οι κοινωνικές μεταβολές κατά τον 9ο αιώνα.

11. Διερευνώνται οι πολιτικές, στρατιωτικές, διπλωματικές δράσεις από τον Βασίλειο Α΄ έως τον Ιωάννη Τσιμισκή, οι σχέσεις με τη Δύση και οι κοινωνικές αναπροσαρμογές.

12. Επισημαίνονται η σταθεροποίηση συνόρων μέχρι τον Δούναβη υπό τον Βασίλειο Β΄, ο εκχριστιανισμός των Ρώσων, η Αρμενία ως «θραυστική ζώνη» (shatter zone) και οι μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις της ενσωμάτωσής της, καθώς και φορολογική πολιτική του Βασιλείου. Επίσης, το ενδιαφέρον εστιάζεται στη γραφειοκρατική απόλαυση της αίσθησης μεγαλείου που κληροδότησε ο Βασίλειος Β΄,  το Σχίσμα, επισκόπηση, η δυναστικής σταθερότητας και οι κοινωνικές μεταβολές κατά τον 10ο και τον 11ο αιώνα (υπάλληλοι, έμποροι, «δυνατοί», αγρότες, στρατιωτικοί). Τέλος, αναλύονται οι νέες μετακινήσεις λαών και η ανακατάταξη δυναμικών εξουσίας (Νορμανδοί, Σελτζούκοι, Πετζενέγκοι, Ούζοι).

13. Αναλύονται οι ρόλοι των έμφυλων ομάδων (η γυναίκα, ο ευνούχος), οι πνευματικές αυθεντίες και η Κωνσταντινούπολη ως πνευματικό κέντρο μεταξύ Ρώμης και Ιερουσαλήμ. Μελετώνται οι πόλεις του hellenismus (Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια) και οι διπλωματικοί δίαυλοι.

ΠΡΟΣΟΧΗ: ΔΕΝ θα απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις περί ύλης και συγγραμμάτων, καθώς έχω απαντήσει πολλάκις και δίνω κατευθύνσεις παρακάτω. Παρακαλώ διαβάστε προσεκτικά όσα έπονται: 

Προτεινόμενα Συγγράμματα

• Herrin J., Τι είναι το Βυζάντιο, ελλ. μτφρ. Χ. Σαμαρά, επιμ. Κ. Νικολάου, Αθήνα 2020 (α΄ εκδ. αγγλικά 2007).
• Σταθακόπουλος Δ., Μικρή ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 2017.

Επιλέγετε ελεύθερα όποιο σύγγραμμα σας φαίνεται πιο εξυπηρετικό για τις ανάγκες σας. Εντός ύλης είναι οι α. πληροφορίες μέχρι το 1081 (εντοπίζετε μόνοι / μόνες σας τις σχετικές σελίδες στα συγγράμματα), β. οι σημειώσεις από την παράδοση, οι οποίες δεν μπορούν να αναπληρωθούν από ένα σύγγραμμα και μόνο, γι' αυτό και κρίνονται σημαντικές -παρακαλώ, θα ήταν ευγενικό να βοηθήσετε αλληλέγγυα συμφοιτητές σας που δεν έχουν πρόσβαση στις σημειώσεις, γ. σημειώσεις, κείμενα και εικόνες στο eclass. 

 

Επειδή η εξεταζόμενη περίοδος χρονικά είναι εκτενής με πολλές πληροφορίες, θα είναι αρκετά δύσκολο για εσάς το διάβασμα της «τελευταίας στιγμής»! Επιπλέον, είναι σημαντικό να διαβάσετε συνδυαστικά και κριτικά τις πληροφορίες των συγγραμμάτων με αυτές των σημειώσεων. Εγχειρίδια που -προαιρετικά- μπορούν να φανούν χρήσιμα σε άτομα που αδυνατούν να προσέλθουν στις παραδόσεις: 

1. MORRISSON, C. (επιμ.), Ο Βυζαντινός κόσμος, τ. Α΄: Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (324-641), μτφρ. Α. ΚΑΡΑΣΤΑΘΗ, Αθήνα 2007 (α΄ έκδ. γαλλικά 2004) - CHEYNET, J.-CL. (επιμ.), Ο βυζαντινός κόσμος, τ. Β΄: Η βυζαντινή αυτοκρατορία (641-1204), μτφρ. Α. ΚΑΡΑΣΤΑΘΗ, Αθήνα 2011 (α΄ έκδ. γαλλικά, 2006).

2. ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ Α., Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α, Β1, Β2, Θεσσαλονίκη 1993, 1997, 2001, 2012.

3. OSTROGORSKY, G., Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τ. Α΄-Γ΄, μτφρ. Ι. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Αθήνα 1978 (α΄ έκδ. γερμανικά, 1952).

4. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z΄, H΄, Θ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978-1979 (δεν είναι αυτή του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου!).

5. TREADGOLD, W., Βυζάντιο: Μια συνοπτική ιστορία, μτφρ. Π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ, επιμ. Σ. ΠΑΠΑΚΥΡΙΤΣΗΣ, Αθήνα 2024 (α΄ έκδ. αγγλικά, 2001).

 

 

Βασική ορολογία για ευκολότερη κατανόηση των παραδόσεων και των συγγραμμάτων (σημασία έχει η γνώση τους και όχι η αποστήθισή τους. Εξάλλου, αντίθετα με τη σχολική Ιστορία, η πανεπιστημιακή Ιστορία ΔΕΝ ΒΑΣΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΠΟΣΤΗΘΙΣΗ, ΑΛΛΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ - ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ)

 

1. Res publica - Ρωμαίων Πολιτεία: Η κοινότητα των πολιτών υπό τη διοίκηση του αυτοκράτορα, με κοινά πολιτικά και νομικά καθήκοντα. Το Βυζαντινό Κράτος ονομαζόταν από τους βυζαντινούς ως Ρωμαίων Πολιτεία, στοιχείο που δηλώνει τη συνέχιση της αντίληψης περί ρωμαϊκής res publica. Το Βυζάντιο δεν ήταν διάδοχος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αλλά η ίδια η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπως σταδιακά μετασχηματίστηκε με βάση τη ρωμαϊκή αντίληψη περί κράτους, τον ελληνικό πολιτισμό και τον χριστιανισμό, στοιχεία τα οποία συμφύρονταν.
2. Imperium (3ος αιώνας και εξής): Η απόλυτη κυριαρχία του αυτοκράτορα, που περιλαμβάνει στρατιωτική, διοικητική και νομική εξουσία σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Η πρωτεύουσα πόλις είναι η πόλις όπου εδρεύει ο αυτοκράτορας, καθώς σε αυτόν ανήκει το imperium. Υπάρχουν ερμηνείες που άλλοτε παρουσιάζουν το Βυζάντιο ως κράτος ρεπουμπλικανικό και άλλοτε ως κράτος συγκεντρωτικό (πέρασμα από την έννοια του πολίτη σε αυτή του υπηκόου).
3. Εσωτερική πολιτική: Η διαχείριση των υποθέσεων εντός του κράτους, που αφορά τη διοίκηση, κοινωνική σταθερότητα, νόμους και εσωτερικές μεταρρυθμίσεις.
4. Εξωτερική πολιτική: Οι σχέσεις με ξένες δυνάμεις. Περιλαμβάνει τη διπλωματία, τις στρατιωτικές συγκρούσεις και τις συμμαχίες για τη διατήρηση της ισχύος.
5. Συγκεντρωτισμός εξουσίας: Η συγκέντρωση των κρατικών αρμοδιοτήτων και αποφάσεων στο αυτοκρατορικό κέντρο, περιορίζοντας τις τοπικές εξουσίες. Ο θρησκευτικός συγκεντρωτισμός αναφέρεται στη μετάβαση από τον αρχαίο πολυθεϊσμό στον νεοπλατωνικής υφής ενισμό και στον χριστιανικό και ισλαμικό μονοθεϊσμό, όπου η πίστη σε έναν Θεό επιβάλλεται ως μοναδική αλήθεια. Ενισχύεται η ορθοπραξία και η ορθοδοξία, ενώ αποκλίνουσες δοξασίες διώκονται ως αιρετικές, σχισματικές ή άθεες. Έτσι, προωθείται κατασταλτικά η θρησκευτική και κοινωνική ομοιογένεια.
6. Πόλις και ύπαιθρος χώρα: Διάκριση μεταξύ αστικών κέντρων με διοικητική και πολιτική σημασία και αγροτικών περιοχών που τροφοδοτούσαν με προϊόντα τις πόλεις.
7. Ύστερη αρχαιότητα: Μεταβατική περίοδος από την κλασική αρχαιότητα στον Μεσαίωνα (3ος-7ος αιώνας), με κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές αλλαγές.
8. Κρίση 3ου αιώνα: Περίοδος πολιτικής αστάθειας, συνεχούς αλλαγής αυτοκρατόρων, οικονομικής κρίσης και εξωτερικών απειλών που αποδυνάμωσαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
9. Translatio imperii: Η ιδεολογία της μεταβίβασης της αυτοκρατορικής εξουσίας σε νέα κέντρα, με διατήρηση της κληρονομίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
10. Renovatio imperii: Απόπειρες αποκατάστασης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με αναβίωση της αυτοκρατορικής δόξας.
11. Reconquista (Ιουστινιανός): Οι εκστρατείες για την ανάκτηση των παλαιών ρωμαϊκών επαρχιών στη Δύση, επέκταση συνόρων.
12. Εξουσία: Η ικανότητα άσκησης πολιτικής, στρατιωτικής ή κοινωνικής επιρροής και η ικανότητα επιβολής αποφάσεων. Στο Βυζάντιο πηγή της εξουσίας (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) θεωρείτο ο αυτοκράτορας.
13. Εκτελεστική εξουσία: Η εφαρμογή των νόμων και η διοίκηση του κράτους, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης δημόσιων υπηρεσιών και στρατού.
14. Νομοθετική εξουσία: Η εξουσία που δημιουργεί, τροποποιεί ή καταργεί νόμους, ώστε να ρυθμίζει την κοινωνική και πολιτική ζωή.
15. Δικαστική εξουσία: Ερμηνεύει τους νόμους και απονέμει δικαιοσύνη, επιλύοντας νομικές διαφορές και επιβάλλοντας κυρώσεις.
16. Δήμοι: Λαϊκές ομάδες στην Κωνσταντινούπολη και άλλες πόλεις. Συμμετείχαν σε δημόσιες εκδηλώσεις και πολιτική δραστηριότητα.
17. Σφετερισμός εξουσίας: Η παράνομη κατάληψη του θρόνου από κάποιον που δεν έχει νόμιμο δικαίωμα στην εξουσία, προκαλώντας, συχνά, πολιτική αστάθεια.
18. Ρωμαϊκή – Βυζαντινή αντίληψη περί οικουμένης: Η ιδέα της παγκόσμιας κυριαρχίας, με τον αυτοκράτορα ως υπέρτατο κυβερνήτη όλων των λαών.
19. Εκχρηματισμός της οικονομίας: Η αυξανόμενη χρήση νομισμάτων στις εμπορικές συναλλαγές και τη φορολογία, με αποτέλεσμα την ενίσχυση της οικονομικής κυκλοφορίας.
20. Βυζάντιο με προβεστφαλιανά στοιχεία: Οι βασικές αρχές του προβεστφαλιανού κράτους περιλαμβάνουν την κυριαρχία του ηγεμόνα επί της επικράτειάς του, την ισχυρή κεντρική εξουσία, και την όχι αναγκαστικά κεκαλυμμένη ανάμειξη του κράτους στις εσωτερικές υποθέσεις άλλου κράτους. Το Βυζάντιο σχετιζόταν με αυτές τις αρχές μέσω συγκεντρωτισμού και διαχείρισης επαρχιών. Δεν είχε σαφή σύνορα, παρά μόνο όταν η μορφολογία του εδάφους το επέβαλλε, διεκδικούσε υπερ-εθνική κυριαρχία, υπερβαίνοντας τα αυστηρά εδαφικά όρια και επιδιώκοντας παγκόσμια δικαιοδοσία.
21. Γνωστικισμός: Φιλοσοφικό – θρησκευτικό φάσμα, εν μέρει χριστιανικό εν μέρει αρχαιόθρησκο, που προωθεί τη γνώση ως δρόμο για πνευματική σωτηρία, εστιάζοντας την προσοχή στην απελευθέρωση από την ύλη. Βασική αρχή του αποτελεί η διάκριση σε δύο θεούς. Τον καλό θεό – Πλήρωμα και τον αποτυχημένο ή κακό – κατώτερο – θεό Ιαλνταμπαώθ.
22. Νεοπλατωνισμός: Φιλοσοφική τάση που συνδυάζει τις διδασκαλίες του Πλάτωνα με μυστικιστικά στοιχεία, τονίζοντας την ένωση με το θείο. Προέκυψε από τη θρησκευτική ερμηνεία του Πλάτωνα από τον Πλωτίνο (3^ος αιώνας), ενώ απέκτησε πιο «μαγικά» χαρακτηριστικά από τον θεουργό Ιάμβλιχο. Ο Ιουλιανός ασπάστηκε την τάση αυτή και την ονόμασε θρησκευτικά ως «ελληνισμός». Θεουργία: Πρακτική μυστικιστικών τελετουργιών για την επίτευξη ένωσης με το θείο, ενισχύοντας την πνευματική ενόραση και δύναμη.
23. Θεολογία της «υποταγής»: Το φάσμα των θεολογικών ερμηνειών σύμφωνα με τις οποίες ο Υιός δεν είναι εξίσου Θεός με τον Πατέρα, αλλά σε διάφορες κλίμακες, ελαφρώς έως αρκετά κατώτερός του. Σε αυτή τη θεολογία εντάσσεται ο λεγόμενος «αρειανισμός», ο οποίος στην πραγματικότητα δεν ήταν καινοφανής διδασκαλία που την πρωτοδιατύπωσε εκ του μηδενός ο Άρειος, αλλά συνέχεια μίας συχνά αποδεκτής μέχρι τον 4ο αιώνα ερμηνείας.
24. Σαβελλιανισμός: Χριστολογική θεολογία του 3^ου και 4^ου αιώνα που θεωρεί ότι ο Θεός εμφανίζεται σε διαφορετικές μορφές αντί για διακριτά πρόσωπα της Αγίας Τριάδας.
25. Ομοούσιο: Δόγμα που δηλώνει ότι ο Πατήρ και ο Υιός μοιράζονται κοινή θεία ουσία, υπογραμμίζοντας την ενότητα της Αγίας Τριάδας.

Ημερομηνία δημιουργίας

Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 2024