Η επισκόπηση της βιβλιογραφίας είναι ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα σε μια ερευνητική εργασία. Στο πλαίσιο αυτό θα συζητηθεί το στιλ της Αμερικάνικης Ψυχολογικής Εταιρείας (www.apastyle.com) και θα παρουσιαστούν τα βιβλιογραφικό πακέτο Mendeley. Θα μιλήσουμε επίσης για τα στιλ Harvard και Chicago. Τέλος, θα κατεβάσουμε το πρόγραμμα Open VPN του πανεπιστημίου για να έχουμε πρόσβαση στην βιβλιοθήκη. Με το πρόγραμμα Summon μπορείτε να κάνετε ενιαία αναζήτηση.

Θα μελετηθούν αποσπάσματα από το βιβλίο:

Ανδρεαδάκης, Ν., & Βάμβουκας, Μ. (2005). Οδηγός για την εκπόνηση και τη σύνταξη γραπτής ερευνητικής εργασίας: σεμιναριακής, πτυχιακής, διπλωματικής. Αθήνα: Ατραπός.

 Στην εισαγωγική συνάντηση θα συζητηθούν οι κώδικες της έρευνας στις επιστήμες τους ανθρώπου, οι μέθοδοι, οι μεθοδολογίες, καθώς και τα κυριότερα επιστημολογικά παραδείγματα. Κείμενα που θα μελετήσουμε είναι τα:

Πουρκός, Μ. (2014). Εισαγωγή. Το ζήτημα της μείξης των μεθοδολογιών/μεθόδων στην κοινωνική, ψυχολογική και εκπαιδευτική έρευνα: θεωρητική και ιστορική οριοθέτηση του πεδίου. Στο Μ. Πουρκός (Επιμ.), Δυνατότητες και όρια μίξης των μεθοδολογιών στην κοινωνική, ψυχολογική και εκπαιδευτική έρευνα (σελ. 39–132). Αθήνα: Εκδοτικός Όμιλος ΙΩΝ.

Τσιώλης, Γ. (2014). Η σχέση ποιοτικής και ποσοτικής προσέγγισης στην κοινωνική έρευνα: από τη θέση περί “ριζικής ασυμβατότητας” στο συνδυασμό ή τη συμπληρωματικότητα των προσεγγίσεων. Στο Μ. Πουρκός (Επιμ.), Δυνατότητες και όρια της μίξης των μεθοδολογιών στην κοινωνική και εκπαιδευτική έρευνα (σελ. 271–292). 

Μια πολύ γνωστή ερευνητική μέθοδος είναι η δημοσκόπηση. Στο πλαίσιο αυτό θα συζητηθούν θέματα όπως η κατασκευή και η διατύπωση των ερωτήσεων, οι κλίμακες μέτρησης, οι δυνατότητες ηλεκτρονικής συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων, η δειγματοληψία και το μέγεθος του δείγματος, η ισχύς των στατιστικών τεστ, τα τυπικά σφάλματα, καθώς και τα διαστήματα εμπιστοσύνης. 

Συζητούνται θέματα περιγραφικής στατιστικής, καθώς και τρόποι παρουσίασης των αποτελεσμάτων της ποσοτικής έρευνας. Ζητήματα που θα μας απασχολήσουν εδώ είναι οι κατανομές και η μορφή τους, οι δείκτες διασποράς και κεντρικής τάσης, τα ραβδογράμματα, τα κυκλικά διαγράμματα, τα θηκογράμματα, οι πίνακες ενδεχομένων κλπ. Θα παρουσιαστεί το λογισμικό Prezi, το Powepoint, καθώς και άλλα λογισμικά για την οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων της ποσοτικής ανάλυσης. 

Δείτε εδώ. Η ταυτόχρονη μελέτη δύο ή περισσότερων μεταβλητών αποτελεί πολύ μεγάλο κεφάλαιο στη μεθοδολογία των ποσοτικών ερευνών. Στο πλαίσιο αυτό θα συζητηθεί η έννοια της διακύμανσης της συνδιακύμανσης και της συνάφειας. Θα συζητηθούν οι σχετικές προσεγγίσεις του Karl Pearson και του Charles Spearman. Θα αναφερθούμε στη διαφορά του δείκτη biserial και του point biserial. Θα διανεμηθεί το άρθρο «Εγκυροποίηση του “προ-αγωνιστικού ερωτηματολογίου” σε αθλητές μεσαίων αποστάσεων» (Κωνσταντίνα Αράπογλου κ.ά., 2013). Θα γίνει εφαρμογή σε πραγματικά δεδομένα με το SPSS. Δείτε εδώ την διακύμανση.

Στη συνεδρία αυτή θα συζητηθούν τα στατιστικά των πινάκων ενδεχομένων δύο ή περισσότερων μεταβλητών. Πιο συγκεκριμένα θα συζητηθούν έννοιες όπως η ανεξαρτησία των ενδεχομένων, ο λόγος των πιθανοτήτων, το τεστ χι τετράγωνο (η κατανομή του, η στατιστική σημαντικότητά του και οι βαθμοί ελευθερίας του), καθώς και διάφοροι δείκτες συσχέτισης που σχετίζονται με αυτό. Μαζί με τη θεωρητική παρουσίαση θα γίνει και πρακτική εξάσκηση με το SPSS

Η μη παραμετρική ανάλυση δεδομένων εφαρμόζεται σε περιπτώσεις που για κάποιο λόγο ο ερευνητής δεν ενδιαφέρεται για μέσους όρους, τυπικές αποκλίσεις και κανονικές κατανομές. Στο πλαίσιο αυτό θα παρουσιαστεί το τεστ του Frank Wilcoxon και άλλων μη παραμετρικών κριτηρίων και θα γίνει εξάσκηση σε πραγματικά δεδομένα με το στατιστικό πακέτο SPSS

Οι ερευνητές κατασκευάζουν μοντέλα για να εξηγήσουν και να παρουσιάσουν την πραγματικότητα που συμφωνεί με τα δεδομένα τους. Τα μοντέλα αυτά είναι συνήθως γραμμικά και έχουν τη μορφή απλής ή πολλαπλής παλινδρόμησης. Μέσω των γραμμικών μοντέλων εξηγούνται πιθανότητες, ενδεχόμενα και κατανομές μίας ή περισσότερων μεταβλητών. Μέσω των ίδιων μοντέλων γίνονται απλές και σύνθετες συγκρίσεις. Στο πλαίσιο αυτό θα γίνει παρουσίαση της απλής Παλινδρόμησης και της Ανάλυσης Διακύμανσης με τη μέθοδο των Ελαχίστων Τετραγώνων. Θα γίνει πρακτική εξάσκηση με τo λογισμικό SPSS

Η ανάλυση περιεχομένου αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μεθόδους έρευνας. Στο πλαίσιο αυτό θα συζητηθεί η Θεμελιωμένη Θεωρία και θα παρουσιαστεί το λογισμικό Atlas ti (προσφέρεται στο σεμινάριο) σε πραγματικά δεδομένα. Θα μελετηθεί το κείμενο «Οι βιβλιοθήκες στα δημοτικά σχολεία της Έδεσσας» του δασκάλου Παύλου Λιάζου (2008)

Η Φαινομενολογία ξεκίνησε ως φιλοσοφική αναζήτηση (αρχικά επιστημολογική και αργότερα οντολογική), αλλά συνδέθηκε με σχεδόν κάθε πτυχή της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής σκέψης. Ως ερευνητική μεθοδολογία αναπτύχθηκε αρχικά στην Εκπαίδευση και αργότερα και στη Ψυχολογία. Στο πλαίσιο αυτό θα γίνει παρουσίαση των κυριότερων σχολών, ρευμάτων, περιοδικών, καθώς και τρόπων φαινομενολογικής ή φαινομενολογικά ευαισθητοποιημένης έρευνας. Θα παρουσιαστούν οι θέσεις του «Κύκλου του Duquesne» (Ντουκί), το έργο και τα κείμενα του Max van Manen (ομότιμου καθηγητή παιδαγωγικής και ερευνητικών μεθοδολογιών στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου της Alberta στον Καναδά), καθώς και η συσχεσιακή φαινομενολογική προσέγγιση της Linda Finlay. Θα αναλυθεί το κείμενο «Η εμπειρία του να παίζεις κυνηγητό» της φιλολόγου Maureen Kendrick (2013)

Πολλές έρευνες γίνονται σε επίπεδο μικροκοινωνιολογίας (σχολεία, φυλακές, νοσοκομεία κλπ.). Στη συνεδρία αυτή συζητείται η θέση του ερευνητή ως «εργαλείου» έρευνας στο πεδίο, η σχέση του με τους συμμετέχοντες και τα ζητήματα δεοντολογίας, η «δειγματοληψία» και οι αποκλεισμοί, η κρίση της αναπαράστασης, η κρίση της νομιμοποίησης και η κρίση της πράξης. Θα παρουσιαστούν τα εξής κείμενα.

Σαββάκης, Μ. (2014). Μικροκοινωνιολογία και κοινωνική γνώση: η βιογραφική προσέγγιση ως γέφυρα ανάμεσα στη θεωρία και της ποιοτικές μεθόδους. In Μ. Πουρκός (Ed.), Δυνατότητες και ορια μίξης των μεθοδολογιών στην κοινωνική, ψυχολογική και εκπαιδευτική έρευνα (pp. 243–268). Αθήνα: Εκδοτικός Όμιλος ΙΩΝ.

«Χωροχρονικές και ενσώματες σχέσεις στη καθημερινότητα των εκπαιδευτικών» (των ερευνητών Janet Holland, Tuula Gordon, & Elina Lahelma, 2007, σε μετάφραση), για τη Συμβολική Διαντίδραση και την ενσώματη στροφή στην ερευνητική μεθοδολογία.

«Ξέρω περισσότερα από όσα φαντάζεσαι: Μια ταξινομία χρήσης εκφραστικών τρόπων στη μετασχηματιστική μάθηση» (των Lyle Yorks & Elizabeth Kasl, 2006, σε μετάφραση) για τις βασισμένες στην τέχνη ποιοτικές μεθοδολογίες

Ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για «δομημένη», «ημιδομημένη» ή «ελεύθερη», κάθε συνέντευξη θέτει δομή στο λεκτικό πλαίσιο. Στη συνεδρία αυτή θα συζητηθεί το δοκίμιο “Footing”από το τελευταίο χρονολογικά βιβλίο του Καναδού κοινωνιολόγουErving Goffman με τίτλο Forms of Speech (1981). Θα γίνει εξάσκηση στη καταγραφή της συνέντευξης, με βάση το σύστημα της Gail Jefferson

Η σύγχρονη Σημειωτική ξεκίνησε από τους Ferdinand de Saussure και Charles Sanders Peirce και σήμερα βρίσκεται όχι μόνο στις θέσεις του Jean Piaget και του Lev Vygotsky αλλά και σε ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα του Δομισμού και του Μεταδομισμού. Στις μέρες μας η κοινωνική σημειωτική του Gunther Kress έχει πολλές εφαρμογές στην Εκπαίδευση. Στο πλαίσιο αυτό θα γίνει παρουσίαση του Δομισμού (Στρουκτουραλισμού) και Μεταδομισμού, καθώς και των κυριότερων εκπροσώπων και θέσεων της ευρείας επιστημονικής περιοχής που ονομάζεται «Κριτική Ανάλυση Λόγου» (Critical Discourse Analysis).

Η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας κατοχυρώνεται ως θεμελιώδες δικαίωμα στο Χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 13), αλλά και στο ελληνικό Σύνταγμα (άρθρο 16 παρ.1), το οποίο μάλιστα αναγάγει σε υποχρέωση του Κράτους την ανάπτυξη και προαγωγή της έρευνας. Όπως γράφει ο διαπρεπής καθηγητής συνταγματικού δικαίου και ακαδημαϊκός Αριστόβουλος Μάνεσης:

Η προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας δεν είναι μόνο συνταγματική διάταξη. Πριν από αυτό ήταν, στο κοινωνικοπολιτικό πεδίο, διεκδίκηση. Ύστερα από αυτήν είναι κατάκτηση. Και θα λειτουργήσει στο μέτρο ιδίως που οι διδάσκοντες και οι διδασκόμενοι στα ΑΕΙ θα έχουν τη θέληση και τη δύναμη να την περιφρουρήσουν και να την αξιοποιήσουν.

Σύμφωνα και με την πρόσφατη (Οκτώβριος 2020) Διακήρυξη των υπουργών παιδείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Βόννη, «κάθε περιορισμός της ακαδημαϊκής ελευθερίας πρέπει να είναι σύμφωνος με τη φύση της ελευθερίας αυτής και να βασίζεται σε νομικές διαδικασίες και στο γράμμα των νόμων» (βλ. την Διακύρηξη της Βόνης στα Έγγραφα).

Η συγκατάθεση είναι νόμιμη όταν παρέχεται από πρόσωπα που δεν στερούνται τη δικαιοπρακτική ικανότητα και έχουν την ικανότητα συναίνεσης, δηλαδή την ικανότητα αντίληψης της ενημέρωσης που τους παρέχεται για το σκοπό, τη φύση του αντικειμένου της έρευνας, τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, τον τρόπο διαχείρισης των προσωπικών τους δεδομένων, αλλά και τους πιθανούς κινδύνους από τη διεξαγωγή της έρευνας.

Σε κάθε περίπτωση η προηγηθείσα της συγκατάθεσης ενημέρωση του υποκειμένου της έρευνας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη νομιμότητα της συγκατάθεσης του υποκειμένου. Η συγκατάθεση των ανικάνων για δικαιοπραξία παρέχεται από τους νομίμους αντιπροσώπους του υποκειμένου των δεδομένων και συγκεκριμένα επί ενηλίκων από το δικαστικό συμπαραστάτη, επί ανηλίκων από τους γονείς ή τους ασκούντες τη γονική μέριμνα αυτών ή τον επίτροπο.

Ο ΓΚΠΔ εναποθέτει στην κρίση του εθνικού νομοθέτη το όριο της ψηφιακής ενηλικίωσης των ανηλίκων καθορίζοντας ως πλαίσιο το 13ο- 16οέτος της ηλικίας, Ο Έλληνας νομοθέτης ορίζει ως όριο ψηφιακής ενηλικίωσης τη συμπλήρωση του 15ου έτους της ηλικίας του (άρθρο 21 ν. 4624/2019), παρά το ότι ο κάτω των 16 ετών ανήλικος δεν έχει κατά κανόνα δικαιοπρακτική ικανότητα.

Αναρτάται εδώ ο Κώδικας Δεοντολογίας και Καλής Πρακτικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, όπως διαμορφώθηκε μετά από επανειλημμένες  συνεδριάσεις της Επιτροπής Σύνταξης του Κώδικα και εκτεταμένη διαβούλευση με τους εκπροσώπους των Τμημάτων. Όσοι και όσες διεξάγουν έρευνα στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης θεωρείται ότι προσυπογράφουν τον Κώδικα αυτόν ως αναγκαία συνθήκη για την έγκριση της έρευνάς τους. Πέρα από τον Κώδικα Δεντολογίας και Καλής Πρακτικής του ΕΚΠΑ, οι ερευνητές και οι ερευνήτριες μπορούν να ακολουθούν τους κώδικες δεοντολογίας και άλλων επιστημονικών ενώσεων, οι οποίες είναι ενδεχομένως πιο κοντά στο επιστημονικό τους πεδίο.

Για λόγους επιστημονικής έρευνας επιτρέπεται η συλλογή ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων ακόμα και χωρίς τον έλεγχο της Αρχής και χωρίς την συγκατάθεση των προσώπων

Σύμφωνα με τον νόμο, επιτρέπεται η επεξεργασία ειδικών κατηγοριών δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, χωρίς τη συγκατάθεση του υποκειμένου, όταν η επεξεργασία είναι απαραίτητη για σκοπούς επιστημονικής ή ιστορικής έρευνας ή συλλογής και τήρησης στατιστικών στοιχείων και το συμφέρον του υπεύθυνου επεξεργασίας είναι υπέρτερο του συμφέροντος του υποκειμένου να μην τύχουν επεξεργασίας τα δεδομένα προσωπικού του χαρακτήρα.

Στην περίπτωση όμως αυτή ο υπεύθυνος της επεξεργασίας υποχρεούται να λαμβάνει τα κατάλληλα τεχνικά οργανωτικά μέτρα για την προστασία των έννομων συμφερόντων των υποκειμένων, όπως η ανωνυμοποίηση, η ψευδωνυμοποίηση, ή κρυπτογράφηση.

Η δημοσίευση των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που επεξεργάζονται στο πλαίσιο μιας έρευνας έρευνας είναι επιτρεπτή, εφόσον έχουν συναινέσει εγγράφως τα υποκείμενα των δεδομένων ή αν η δημοσίευση είναι απαραίτητη για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας με σκοπό τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης. Στις περιπτώσεις αυτές η δημοσίευση γίνεται με ψευδωνυμοποίηση (άρθρο 30 παρ. 4 ν. 4624/2016). 

Τα υποβαλλόμενα σε επεξεργασία ειδικής κατηγορίας προσωπικά δεδομένα ανωνυμοποιούνται αμέσως μόλις το επιτρέψει ο σκοπός της συγκεκριμένης επιστημονικής έρευνας, εκτός αν αυτό είναι αντίθετο με το έννομο συμφέρον του υποκειμένου των δεδομένων. Μέχρι τότε τα χαρακτηριστικά που μπορούν να αντιστοιχηθούν με προσωπικά ή πραγματικά στοιχεία ενός ταυτοποιημένου ή ταυτοποιήσιμου προσώπου πρέπει να αποθηκευθούν χωριστά, μπορεί όμως να συνδυαστούν, εάν το απαιτεί ο σκοπός ή η φύση της συγκεκριμένης έρευνας (άρθρο 30 παρ. 3 ν. 4624/2019).

Ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (ΓΚΠΔ) επιτρέπει σε κάθε εθνικό νομοθέτη να θεσπίσει ορισμένες παρεκκλίσεις από ορισμένα δικαιώματα υποκειμένων, τα δεδομένα των οποίων υφίστανται επεξεργασία για ερευνητικούς επιστημονικούς σκοπούς, όταν οι παρεκκλίσεις αυτές είναι απαραίτητες για την εκπλήρωση του ερευνητικού σκοπού και η άσκηση των εν λόγω δικαιωμάτων θα παρακώλυε ή θα καθιστούσε αδύνατη την επίτευξη των επιδιωκόμενων ειδικών σκοπών.

Οι ανωτέρω παρεκκλίσεις είναι επιτρεπτές εφόσον κατά το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της έρευνας έχουν ληφθεί τα απαραίτητα τεχνικά οργανωτικά μέτρα για την ελαχιστοποίηση των δεδομένων και τη διαφύλαξη των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του υποκειμένου (άρθρο 89 παρ.2 ΓΚΠΔ).

Με βάση την ανωτέρω διάταξη του ΓΚΠΔ, ο Έλληνας νομοθέτης θέσπισε περιορισμούς άσκησης στο δικαίωμα πρόσβασης του υποκειμένου των δεδομένων, στο δικαίωμα διόρθωσης και διαγραφής, στο δικαίωμα περιορισμού της επεξεργασίας και στο δικαίωμα εναντίωσης αυτοματοποιημένης λήψης αποφάσεων (άρθρα 15, 16, 18 και 21 αντίστοιχα ΓΚΠΔ), όταν η άσκηση των δικαιωμάτων αυτών εμποδίζει ή καθιστά αδύνατη την εκπλήρωση των σκοπών της επιστημονικής έρευνας.

Στην χώρα μας, παρόλες τις κατά καιρούς πολιτικές προθέσεις, δεν είναι διαθέσιμα ούτε τα πλέον βασικά δημόσια στατιστικά στοιχεία που έχουν να κάνουν με γενικότερα ζητήματα εκπαίδευσης, όπως είναι, για παράδειγμα, η σχολική διαρροή, οι γεωγραφικές ανισότητες στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες, τα χαρακτηριστικά της φοίτησης μειονοτήτων, οι επιδόσεις των μαθητών στις εξετάσεις, τα προσόντα των στελεχών εκπαίδευσης κτλ.

Όμως, τα δεδομένα που παράγουν οι θεσμοθετημένες πηγές εξουσίας πρέπει να αποτελούν κτήμα όλων. Η πρόσβαση στα δημόσια δεδομένα αποτελεί κατοχυρωμένο συνταγματικό δικαίωμα. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες,  οι πολίτες έχουν πρόσβαση στα δημόσια δεδομένα (βλ. π.χ. Μεγάλη Βρετανία), ενώ σε περιπτώσεις έρευνας, υπάρχει πρόσβαση ακόμα και σε ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα.

Συνάντηση 10 Οκτωβρίου 2023, Κωδικός VePqbim4

Συνάντηση 16 Οκτωβρίου 2023, Κωδικός SsNdKeJ8