II 10 ΑΤ: Αρχαία Ιστορία προσφερόμενη στο ΦΠΨ (ΕΕ 2014)

Έναρξη μαθημάτων: 23.4.14 (Α/Φ 313)

Τίτλος Οδηγού Σπουδών: «Αρχαία Ελληνική Ιστορία από των αρχών έως και την Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο»

Βασικό διάγραμμα περιεχομένου των επί μέρους 13 προβλεπόμενων μαθημάτων (ύλη μαθήματος).

1. Από τα Μυκηναϊκά βασίλεια έως την προκαταρκτική διαμόρφωση της ελληνικής πόλεως. Οι λεγόμενοι «σκοτεινοί αιώνες» της αρχαίας ελληνικής ιστορίας.

2. Η Ελλάδα των αρχαϊκών χρόνων: ο κόσμος του Ομήρου, η πορεία προς την εμπέδωση της πολιτικής κοινωνίας και η έξοδος του αποικισμού.

3. Η εξέλιξη της Αθήνας από τον Σόλωνα έως και τον Κλεισθένη: η πρώτη ύφανση της δημοκρατίας. Η δημιουργία και η αποκρυστάλλωση του «κόσμου» της Σπάρτης.

4. Τα Μηδικά, η απώθηση της Ανατολής και η διαμόρφωση της αντίθεσης Ελλήνων-βαρβάρων.

5. Η Αθήνα κι ο ελληνικός κόσμος από την ίδρυση της Δηλιακής Συμμαχίας έως και το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ακμή, εξαγωγή και τελική ήττα του «αθηναϊκού δαιμονίου».

6. Ο τέταρτος αιώνας π. Χ. και η δύσκολη επιμονή στο πρότυπο της ηγεμονίας: η φθορά της νικήτριας Σπάρτης και η άνοδος της Θήβας.

7. Το βασίλειο της Μακεδονίας και η τελική δημιουργία της Μακεδονικής Ηγεμονίας στην Ελλάδα επί Φιλίππου Β´ και Αλεξάνδρου.

8. Δημιουργία τού παγκόσμιου κράτους του Αλεξάνδρου και δυναμική ελληνική επέκταση στην Ανατολή.

 9. Διάδοχοι και Επίγονοι του Αλεξάνδρου. Η πρώιμη διαμόρφωση του Ελληνιστικού κόσμου έως τη δυναμική εμφάνιση της Ρώμης στην ελληνική Ανατολή (323-217 π.Χ.)

10. Η αναμέτρηση της Ρώμης με τον ελληνιστικό κόσμο και η υποταγή του (215-31 π.Χ.)

11. Η κοινωνική, οικονομική και πνευματική εξέλιξη του ελληνιστικού κόσμου έως τον Αύγουστο.

12. Οι Έλληνες ως υπήκοοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας: επιβίωση και αμοιβαίες επιδράσεις.

13. Σχέση Ελληνισμού, ρωμαϊκού κράτους και Χριστιανισμού: πλαίσιο διαμόρφωσης της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της γένεσης του Βυζαντίου.

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

H. Bengtson, Griechische Geschichte von den Anfängen bis in die römische Kaiserzeit, München 1969⁴ (ελλ. μετ.  Αν. Γαβρίλη,  Αθήνα: Μέλισσα 1979).

Βury, J.B. / Meiggs, R., ΑΗistory of Greece, London 1975⁴(ελλ. μετ. Κ.Ν. Πετρόπουλου κ.ά., Αθήνα: Καρδαμίτσα 1978).

Carlier, P., Le IV^e siècle grec jusqu’à la mort d’Alexandre, Paris 1995 (ελλ. μετ. Μ. Στεφάνου – επιμ. Κ. Ζουμπουλάκη, Αθήνα: Μεταίχμιο 2003).

H.-J.Gehrke, Geschichte des Hellenismus, München 1990, 2003³ (ελλ.μετ.  Αγγ. Χανιώτη - εποπτεία Κ.Μπουραζέλη,  Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 2000, 2007²).

Hall, Jonathan M., A History of the Archaic Greek World: ca. 1200-479 BCE, Oxford 2007 (ελλ. μετ.-επιμ. Ιω. Ξυδόπουλου, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη 2013).

Hornblower, S., The Greek World 479-323 BC, London 2002³ (ελλ. μετ. Ε. Πέππα, Αθήνα: Οδυσσέας 2005).

Lefèvre, F., Histoire du monde grec antique, Paris 2007.

Osborne, R., Greece in the Making: 1200-479 BC, London 1996.

P.Lévêque, Le monde hellénistique, Paris 1969 (ελλ. μετ. Μ. Παπαηλιάδη, επιμ. Κλ. Ζουμπουλάκη,  Αθήνα: Μεταίχμιο 2003).

Pomeroy, S.B. / Burstein, S.M. / Donlan, W. / Roberts, J.T., A Brief History of Ancient Greece, Oxford 2004(ελλ. μετ. Χ.Π. Φαράκλα, Αθήνα: Καρδαμίτσα 2011).

 W. Schuller, Griechische Geschichte, München 1991, 2008⁶ (ελλ. μετ. Αφ. Καμάρα-Χ. Κοκκινιά, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.  2006³).

G.Shipley, The Greek World after Alexander (323-30 BC), London 1999 (ελλ. μετ. Μ. Ζαχαριάδη, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.  2012).

F.W.Walbank, The Hellenistic World, Glasgow 1993² (ελλ. μετ. Τ. Δαρβέρη, επιμέλεια Λ. Μανωλόπουλου-Π.Νίγδελη, Θεσ/νίκη: Βάνιας 1993).

Διαγράμματα-Ερωτήσεις

Ι. Θέματα από μαθήματα στο Φ Π Ψ  για τα οποία δεν αναρτήθηκαν διαγράμματα   (Από τα Μυκηναϊκά κράτη έως και τη μάχη της Σηστού)

- Τεκμήρια πολιτικής δύναμης Μυκηναϊκού πολιτισμού

- Λειτουργία μυκηναϊκών ανακτόρων

- Περιεχόμενο και σημασία πινακίδων

- Χαρακτηριστικά των πρώτων μεταμυκηναϊκών  χρόνων

- Διαφορές βασιλέων μεταμυκηναϊκών χρόνων από άνακτες

- Καθεστώς γαιοκτησίας στις κοινότητες που διαμορφώθηκαν μετά το 1125

- Υλική και πολιτική δύναμη ευγενών

-Αλλαγές που πραγματοποιούνται τον 8^ο αιώνα

-Προϋποθέσεις σχηματισμού της πόλης ως μορφής κράτους

- Ο συνοικισμός ως τρόπος σχηματισμού της πόλης των Αθηνών

- Κύρια χαρακτηριστικά της πόλης ως μορφής κράτους. Λειτουργία Ακρόπολης και αγοράς

-Σε τι διαφέρουν οι πολίτες από τους άλλους ελεύθερους κατοίκους της πόλης

- Αίτια και οργάνωση του μεγάλου αποικισμού

- Αγροτικά δάνεια και συνέπειες έως τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα

- Σημασία εισαγωγής της τακτικής της οπλιτικής φάλαγγος

- Αίτια προβολής των ακόλουθων διεκδικήσεων: αποκοπή χρεών, αναδασμός της γης , καταγραφή νόμων 

- Νομοθέτες, Νόμισμα, Αργυρώνητοι δούλοι

- Κύρια χαρακτηριστικά του αριστοκρατικού και του ολιγαρχικού πολιτεύματος (δικαίωμα ανόδου στα αξιώματα, συμμετοχής στη συνέλευση)

- Κοινά χαρακτηριστικά των τυράννων

- Δημοκρατικοί θεσμοί

-Σύνθεση και δικαιοδοσίες Γερουσίας και Απέλλας κατά το χρόνο εισαγωγής της λεγόμενης Ρήτρας του Λυκούργου

- Προϋποθέσεις  ένταξης και παραμονής στο σώμα των ομοίων

- Πυρήνας της λεγόμενης Πελοποννησιακής συμμαχίας. Σημασία συγκρότησής της, υποχρεώσεις συμμάχων και δικαιώματα μετά  το 506

- Πολιτειακοί θεσμοί στην πόλη των Αθηναίων από την εποχή του αριστοκρατικού καθεστώτος έως και τον Δράκοντα

- Η σεισάχθεια. Ανασύνταξη του πολιτεύματος από τον Σόλωνα, δημοκρατικά μέτρα.

- Αλλαγή που συντελείται στο αξίωμα του επωνύμου το 580

-Πεισίστρατος: αγροτικά δάνεια, οι κατά δήμους δικασταί, δημόσια έργα

-Αντιτυραννικές ενέργειες και κατάλυση τυραννίδος

- Κλεισθένης :ο δήμος ως μονάδα αυτοδιοίκησης, σχηματισμός των δέκα φυλών, λειτουργία  Βουλής 500, οστρακισμός, σύνθεση και δικαιοδοσίες εκκλησίας του δήμου

- Επιδίωξη της Σπάρτης να καταλύσει τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και αποτυχία

- Οι πρώτες νίκες της δημοκρατίας του Κλεισθένη. Αποστολή κληρούχων στη Χαλκίδα

- Κατάληψη Μ. Ασίας από τον Κύρο Β΄

- Δαρείος: αναδιοργάνωση του κράτους, σατραπείες (κυρίως Ιωνίας Λυδίας και Φρυγίας, καταβολή φόρου, τρόπος διαφύλαξής του σύμφωνα με Ηρόδοτο (3.89-96), Σκυθική εκστρατεία, υποταγή Θράκης και Μακεδονίας

- Ιωνική επανάσταση (αιτία, παροχή βοήθειας από Αθηναίους και Ερετριείς, ανάκληση της βοήθειας, καταστροφή Μιλήτου)

- Θεμιστοκλής επώνυμος άρχων. Σημασία εισήγησής του για μεταφορά του λιμανιού

-Αποκατάσταση σχέσεων Σπάρτης και Αθηνών εξαιτίας του μηδισμού της Αίγινας

- Τα σχετικά με τη μάχη του Μαραθώνα ( Αίτια επιλογής του τόπου από τους Πέρσες και απόφαση Αθηναίων να ανακόψουν την προέλασή τους, αποστολή Φειδιππίδη στη Σπάρτη, διάσταση απόψεων ανάμεσα στους 10 στρατηγούς, επικράτηση άποψης Μιλτιάδη, στρατηγικό του σχέδιο, έγκαιρη επιστροφή των 9 φυλών στην πόλη των Αθηνών) . Αναθήματα (θησαυρός στους Δελφούς, άγαλμα Αθηνάς στην Ακρόπολη, η μάχη στην Ποικίλη Στοά)

-Εκστρατεία Πάρου. Άδοξο τέλος Μιλτιάδη

487/6 :Εισαγωγή του κλήρου στις αρχαιρεσίες των αρχόντων, ο πολέμαρχος παύει να ηγείται του στρατού, εφαρμογή του οστρακισμού, οστρακισθέντες

483, ο ναυτικός νόμος του Θεμιστοκλή

- Προετοιμασίες Περσών (γέφυρα Έλλησπόντου, διώρυγα Άθω) και Ελλήνων (Πανελλήνιο Συνέδριο Ισθμού, αποφάσεις)

- Θερμοπύλες (Μολών λαβέ, Εφιάλτης, Λεωνίδας, 300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς, 400 Θηβαίοι)

-Αρτεμίσιο , ο ελληνικός στόλος συγκρούεται για πρώτη φορά με τους Πέρσες στη θάλασσα, αποπλέει μετά τη μάχη Θερμοπυλών

Σαλαμίνα (εκκένωση Αθηνών, αιτία, Θεμιστοκλής-Ευρυβιάδης, [άκουσον μεν πάταξον δε], απειλή Αθηναίων για απόπλου, Σίκκινος, ναυμαχία, Ψυττάλεια.

- Απάντηση Αθηναίων στους απεσταλμένους των Σπαρτιατών που ανησυχούσαν μήπως αποδεχθούν τις προτάσεις του Μαρδόνιου (Ηροδ. 8.144)

-Αποστολή εκστρατευτικού σώματος από τη Σπάρτη μετά την ολοκλήρωση του τείχους του Ισθμού υπό τον Παυσανία. Ανάθημα στους Δελφούς  από λάφυρα της μάχης και η τύχη του.

- Αφορμή επέμβασης των Καρχηδονίων στη Σικελία. Υπό τον Αμίλκα νικούν τον Θήρωνα ηττώνται όμως από τον Γέλωνα στην Ιμέρα. Σημασία νίκης.

- Μάχη Μυκάλης υπό τον Λεωτυχίδη. Συνέδριο Σάμου, απόπλους Πελοποννησίων μετά την Άβυδο, μάχη Σηστού υπό την ηγεσία των Αθηναίων.        

Για τα υπόλοιπα βλ. διαγράμματα παρακάτω!

ΙΙ. Διαγράμματα μαθήματος

Αθηναϊκή πολιτειακή εξέλιξη έως 580 π.Χ.

                                  ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑ (479-431 π.Χ.)

Σπάρτη και Αθήνα από την αποχώρηση των Περσών έως τη σύσταση της Συμμαχίας της Δήλου:

 Συνέδριο Ελλήνων συμμάχων στη Σάμο μετά τη μάχη της Μυκάλης. (479 π.X.)

 Απελευθέρωση Θρακικής Χερσονήσου από τους Πέρσες υπό την ηγεσία των Αθηναίων. (479 π.Χ.)

Ανοικοδόμηση των τειχών της Αθήνας. Συνέχιση οχύρωσης Πειραιά (479/8 π.Χ.)

Απελευθέρωση πόλεων της Κύπρου και του Βυζαντίου υπό την ηγεσία της Σπάρτης. (478 π.Χ.)

 Οι Αθηναίοι με την έγκριση της Σπάρτης αναλαμβάνουν την ηγεσία προς συνέχιση του ναυτικού πολέμου εναντίον των Περσών (478 π.Χ.)

Η Συμμαχία της Δήλου:

Α. Οργάνωση-Σκοπός : Καταβολή φόρου σε πλοία ή χρήματα, Το ταμείο στη Δήλο, όπου και οι συνελεύσεις των συμμάχων (ξύνοδοι), Ελληνοταμίαι (Αθηναίοι που εκλέγονταν από την Εκκλησία του δήμου).

Β. Δράση της Συμμαχίας έως και το 462 π.Χ.:

Εναντίον των Περσών : Απελευθέρωση Ηιόνας, πόλης στις εκβολές του ποταμού Στρυμόνα (476 π.Χ.)  όπου αργότερα θα ιδρυθεί η Αμφίπολη (437 π.Χ.), Αποτυχία των Ελλήνων στην οχυρή θέση του Δορίσκου, στις εκβολές του ποταμού Έβρου, αλλά συντριβή ναυτικών και χερσαίων περσικών δυνάμεων στον Ευρυμέδοντα  ποταμό (467 π.Χ.) με πολύ θετικά αποτελέσματα (προσχώρηση πόλεων Λυκίας και Παμφυλίας στη Συμμαχία, ελεύθερη ναυσιπλοΐα στην Α. Μεσόγειο).

Επιχειρήσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα της Συμμαχίας, όπως τα αντιλαμβάνονται οι Αθηναίοι, και αποτελέσματα: εκδίωξη Δολόπων από τη Σκύρο, απαλλαγή του Αιγαίου από την πειρατεία, υποταγή Καρύστου, δημιουργία τρίτης κατηγορίας συμμάχων, οι φόρου υποτελείς, καταστολή αποστασιών : Νάξου, Θάσου.

Η ηπειρωτική ηγεμονία της Σπάρτης:

Διασφάλιση του κύρους της στην Πελοπόννησο.

Υπόσχεση παροχής βοήθειας στους Θασίους.

Σεισμός (465 π.Χ.). Επανάσταση ειλώτων, αποστολή βοήθειας και από τους Αθηναίους, και αποπομπή τους. Διάλυση της Πανελλήνιας συμμαχίας (462 π.Χ.)

Μεταρρυθμίσεις Εφιάλτη Σοφωνίδου και Περικλή Ξανθίππου.

Διαφοροποίηση της πολιτικής των Αθηναίων απέναντι στην Πελοποννησιακή Συμμαχία και συνέχιση του πολέμου εναντίον των Περσών έως τη σύναψη ειρήνης:

Συμμαχίες με Αργείους και Θεσσαλούς

Ίδρυση Μακρών Τειχών

Προσχώρηση Μεγάρων στη Δηλιακή Συμμαχία και σημασία της

Κατάληψη Ναυπάκτου, εγκατάσταση ειλώτων που έφυγαν υπόσπονδοι από την Πελοπόννησο

Συγκρούσεις Αθηναίων και συμμάχων τους με Σπάρτη και συμμάχους της (Αλιείς, Κεκρυφάλεια, Αίγινα, Τανάγρα)

Παράδοση Αιγινητών στους Αθηναίους. Οι τελευταίοι συνάπτουν συμμαχία με Ζάκυνθο, Κεφαλληνία και πόλεις της Ακαρνανίας   

Πόλεμοι εναντίον των Περσών: Εκστρατεία στην Αίγυπτο, αποτυχία της, συνέπειες (460/59-454 π.Χ.), μεταφορά του ταμείου της υπό την ηγεσία των Αθηναίων συμμαχίας στην Ακρόπολη των Αθηνών. Σύναψη ανακωχής με τη Σπάρτη (πενταετείς σπονδές, 451 π.Χ.), Απελευθέρωση πόλεων της Κύπρου (451/450 π.Χ.)

Σύναψη ειρήνης με τους Πέρσες, γνωστής ως ειρήνης του Καλλία (449 π.Χ. )

Παράγοντες που συντελούν ώστε οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους να συνάψουν με τους Λακεδαιμονίους και τους συμμάχους τους τριακονταετή συνθήκη ειρήνης (446 π.Χ.) [μάχη Κορωνείας, επαναπροσχώρηση Μεγάρων στην Πελοποννησιακή Συμμαχία, αποστασία Εύβοιας, εισβολή Πελοποννησίων στην Αττική].  Όροι της ειρήνης.

Μετασχηματισμός της Δηλιακής Συμμαχίας σε Αθηναϊκή Ηγεμονία

Σύμμαχοι που αποστατούν επαναφέρονται με ένοπλη επέμβαση στη συμμαχία.

Σε ορισμένες πόλεις (Μίλητος, Ερυθρές), οι Αθηναίοι εγκαθιστούν δημοκρατικά καθεστώτα, που ελέγχονται από Αθηναίο άρχοντα, τον φρούραρχο.

Η αθηναϊκή κυριαρχία κατοχυρώνεται και με τις κληρουχίες (Σκύρος, Νάξος, Άνδρος, Θρακική Χερσόνησος, Εύβοια)

Από το 454 π.Χ., που το συμμαχικό ταμείο μεταφέρθηκε στην Ακρόπολη της Αθήνας, το 1/60 από την ετήσια εισφορά που καθορίσθηκε να πληρώνει κάθε πόλη της συμμαχίας κατατίθεται ως προσφορά στη θεά Αθηνά (απαρχή).

Στις υποχρεώσεις των συμμάχων, θρησκευτικού χαρακτήρα  περιλαμβάνονται:

Η συμμετοχή στα Μ. Διονύσια και στα Μ. Παναθήναια  και η προσφορά κατά τη δεύτερη εορτή «βοός και πανοπλίας».

Στον τομέα της δικαιοσύνης αφαιρούνται από τα δικαστήρια των περισσότερων πόλεων και ανατίθενται στην Ηλιαία  δίκες που επέσυραν θανάτωση, αφαίρεση πολιτικών δικαιωμάτων, εξορία, δήμευση περιουσιών.

Από την ειρήνη στον πόλεμο:

Αποστασία Σάμου και καταστολή

Οι Αθηναίοι: διεισδύουν στην Κ. Ιταλία με την ίδρυση των Θουρίων (443 π.Χ.), και στη Σικελία με τη σύναψη συμμαχιών (Ρήγιο, Λεοντίνοι 433/32 π.Χ. και νωρίτερα), ενισχύουν τη θέση τους στην περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης με την ίδρυση της Βρέας (445 π.Χ. ;)  και της Αμφίπολης (437 π.Χ.) και εξασφαλίζουν σταθερές βάσεις στον Εύξεινο Πόντο εξαιτίας της σημασίας που είχε ο χώρος αυτός για τη διατροφή του αθηναϊκού πληθυσμού και την άλλη ανάπτυξη του εμπορίου.

Πόλεμος Κερκυραίων και Κορινθίων εξαιτίας της Επιδάμνου και ανάμειξη των Αθηναίων υπέρ των πρώτων με τους οποίους συνάπτουν επιμαχία.

Αποστασία Ποτείδαιας και πόλεων της Χαλκιδικής από τους Αθηναίους με υποστήριξη της Σπάρτης, των Κορινθίων και του βασιλέα της Μακεδονίας Περδίκκα Β΄. Πολιορκία της Ποτείδαιας από τους Αθηναίους (432 π.Χ.)

Οι Κορίνθιοι κατηγορούν τους Αθηναίους στη Σπάρτη ότι υποδουλώνουν ελληνικές πόλεις και ζητούν την παρέμβασή της.

Η σπαρτιατική απέλλα αποφασίζει τη διάλυση των τριακονταετών σπονδών και κήρυξη πολέμου εναντίον των Αθηναίων

Τα μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας συντάσσονται με την απόφαση της Σπάρτης.         

  Έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.), της ευρύτερης και μακρότερης έως τότε ενδοελληνικής σύγκρουσης.

ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΘΗΒΑΣ - ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

Η Ηγεμονία της Σπάρτης 404 π.Χ-371 π.Χ.

Από την κατάλυση της αθηναϊκής ηγεμονίας έως και την Ανταλκίδειο ειρήνη (387 π.Χ.):

Συμπεριφορά της Σπάρτης προς τους Αθηναίους και τους άλλοτε συμμάχους τους :

Όροι που επιβλήθηκαν:

-στους Αθηναίους (κατεδάφιση μακρών τειχών και τειχών του Πειραιά, παράδοση στόλου, εκτός από 12 πλοία, επάνοδος κληρούχων στην Αθήνα και φυγάδων (εξορίστων) στις πατρίδες τους, αποκατάσταση «πατρίου πολιτείας»). Διακυβέρνηση των Τριάκοντα και πτώση τους. Αποκατάσταση της δημοκρατίας επί άρχοντα Ευκλείδη (403 π.Χ.)

-στις άλλες πόλεις: δεκαρχίες, αρμοστές

Συμπεριφορά της Σπάρτης προς τα μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας . Εκδηλώσεις δυσαρέσκειας.

Οι επιπτώσεις του Πελοποννησιακού πολέμου στην κοινωνία και την οικονομία.

Η Σπάρτη αναλαμβάνει να προασπίσει την ελευθερία των πόλεων του μικρασιατικού ελληνισμού. Αντιδράσεις Περσών: προσπάθεια δημιουργίας αντιπερισπασμού με χρηματοδότηση Θηβαίων και άλλων δυσαρεστημένων με την πολιτική της Σπάρτης, οργάνωση στόλου με περσικά χρήματα και αθηναϊκή συνδιοίκηση, συνέπειες από τη δράση του (ναυμαχία Κνίδου 394 π.Χ., ολοκλήρωση ανοικοδόμησης τειχών Αθηνών)

Κορινθιακός-Βοιωτικός πόλεμος (395-387), κατάληξη: Ανταλκίδειος ειρήνη.

Από την Ανταλκίδειο ειρήνη έως και τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.)   

Επιβολή της σπαρτιατικής αρχής στον ελλαδικό χώρο: Διοικισμός Μαντινέων        (385 π.Χ.). Κατάληψη Καδμείας στη Θήβα (382 π.Χ.). Διάλυση Χαλκιδικού Κοινού με σπαρτιατική επέμβαση (382-379 π.Χ.) Αντιδράσεις Θηβαίων και Αθηναίων: Απελευθέρωση Καδμείας, Β΄Αθηναϊκή Συμμαχία (όροι, σκοπός, δράση).

Η ειρήνη του 371 και η μάχη των Λεύκτρων.

Η Ηγεμονία της Θήβας (371-362 π.Χ.)

Άμεσες συνέπειες της ήττας της Σπάρτης: Σύγκληση συνεδρίου στην Αθήνα, Συνοικισμός και τείχιση Μαντινέων, Ίδρυση Αρκαδικού κοινού, θεσμοί.

1^η εισβολή του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο και αποτελέσματα

Επέμβαση Θηβαίων στη Μακεδονία και Θεσσαλία.

Ηγεμονικές διαθέσεις Αρκάδων. Άδακρυς μάχη (368 π.Χ.).

Αποστολή πρέσβεων ελληνικών πόλεων στα Σούσα (367 π.Χ.) και αποτελέσματα

Ναυτική δράση Αθηναίων από το 368-364 π.Χ. και αντιδράσεις Θηβαίων

Διάσπαση Αρκαδικού κοινού

Μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.). Η «Κοινή Ειρήνη» του 362 π.Χ., ευρύτερη συνειδητοποίηση της αδυναμίας μονιμότερης πολιτικής λύσης στο ελληνικό πρόβλημα με τους έως τότε διεκδικητές της ηγεμονίας στον ελλαδικό χώρο.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ  ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ  ΕΠΙ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Β΄

(Διάγραμμα μαθήματος)

-Η Μακεδονία έως τον Φίλιππο

-Δράση Φιλίππου   από το 359-354 π.Χ. : Αποκατάσταση συνοχής μακεδονικού κράτους, δημιουργία ισχυρής πολεμικής μηχανής. Κατακτήσεις : Αμφίπολη (357 π.Χ.),  Πύδνα, Δυτική Θράκη, (356 π.Χ.), γίνεται κύριος της χρυσοφόρου περιοχής του Παγγαίου, σημασία,  Μεθώνη (354 π.Χ.)

-Ανάμειξη σε υποθέσεις της Ν. Ελλάδος στο πλαίσιο του Γ΄ Ιερού πολέμου:

Καλείται από Αλευάδες Θεσσαλίας εναντίον του τυράννου των Φερών Λυκόφρονα, ο οποίος ενισχύει τον αρχηγό των Φωκέων Ονόμαρχο, ηττάται σε δύο μάχες (353 π.Χ.), τον επόμενο χρόνο νικά τον Ονόμαρχο στο Κροκωτό Πεδίο και εμφανίζεται ως προστάτης των Αμφικτιόνων και τιμωρός των ιεροσύλων Φωκέων. Η καταδίωξή τους αναχαιτίζεται από τους Αθηναίους.

-Η οικονομική μεταρρύθμιση του Εύβουλου στην Αθήνα (με πρότασή του ψηφίσθηκε νόμος που επέβαλλε τη μεταφορά των περισσευμάτων του τακτικού προϋπολογισμού στο ταμείο των θεωρικών) .

-Ο Δημοσθένης θεωρεί τον Φίλιππο εχθρό των Αθηναίων και στηλιτεύει την αδράνεια και αναβλητικότητά τους

- Κατάληψη της Ολύνθου. Ο Φίλιππος προσαρτά τις πόλεις της Χαλκιδικής στο μακεδονικό κράτος (348 π.Χ.)

-Διαπραγματεύσεις Αθηναίων και Φιλίππου που κατέληξαν στη σύναψη της Φιλοκρατείου ειρήνης (346 π.Χ.) Η ειρήνη έγινε με βάση το  status quo χωρίς όμως να συμπεριληφθούν σε αυτήν οι Φωκείς , που υπετάγησαν από τον Φίλιππο λίγο αργότερα . Όροι που τους επιβλήθηκαν από το Αμφικτιονικό Συνέδριο.

-Εκστρατεία  Φιλίππου στη Θράκη και αντιδράσεις Αθηναίων (342-339 π.Χ.):

Επέκταση Μακεδονικού κράτους έως τον Έβρο, δημιουργία εστιών οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης , Πολιορκία Περίνθου και Βυζαντίου, Αποστολή από τους Αθηναίους του στρατηγού Διοπείθη στη Θρακική Χερσόνησο, Πρεσβεία Αθηναίων στην Πελοπόννησο προς αναζήτηση συμμάχων εναντίον του Φιλίππου Β, Τροποποίηση νόμου Περιάνδρου, Αποστολή ναυτικής βοήθειας στους Βυζαντίους.

-Δ΄  Ιερός πόλεμος, οι Αμφικτίονες καλούν τον Φίλιππο Β΄ να αναλάβει την ηγεσία του (339 π.Χ.). Εκείνος αποδέχεται και οδηγεί το στρατό του στην Ελάτεια, πόλη των Φωκέων  την οποία οχυρώνει.

-Οι Θηβαίοι συμμαχούν με Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου. Μάχη Χαιρωνείας (Αύγουστος 338 π.Χ.). Συμπεριφορά Φιλίππου  προς ηττημένους.

-Σύμφωνο Κοινής ειρήνης-όροι, και σύμπηξη αμυντικής και επιθετικής συμμαχίας μεταξύ Φιλίππου  και όσων μετείχαν στην κοινή ειρήνη

-Ο Φίλιππος αναδεικνύεται στρατηγός αυτοκράτωρ για τον πόλεμο εναντίον των Περσών

-Δολοφονία Φιλίππου στο θέατρο των Αιγών (336 π.Χ.)

Δημιουργία τού παγκόσμιου κράτους του Αλεξάνδρου και δυναμική ελληνική επέκταση στην Ανατολή – Διάγραμμα μαθήματος

Εκπαίδευση Αλεξάνδρου (Αριστοτέλης και σημασία του στα πλαίσια και της πολιτικής του μακεδονικού βασιλείου-νουθεσίες προς Αλέξανδρο, διαφοροποίηση). Παραλαβή-συνέχιση πανελλήνιου προγράμματος Φιλίππου Β΄ και Ελληνικής Συμμαχίας/Κοινού των Ελλήνων.

Κατάπνιξη εξέγερσης Θηβαίων και καταστροφή Θήβας (335 π.Χ.). Σημασία συμμετοχής ελλ. πόλεων στην εκστρατεία προς την Ανατολή: από τις περ. 37000 άνδρες του στρατεύματος Αλεξάνδρου περ. το ½ πολίτες ελληνικών πόλεων. Χαρακτηριστικό επίσης: περ. ίσες δυνάμεις Μακεδόνων με Αλέξανδρο στην Ασία και υπό τη διοίκηση του Αντιπάτρου προς επιτήρηση του ελλαδικού χώρου.

Κατακτητική εκστρατεία αλλά με επιστημονικό και πρακτικό πνεύμα (συμμετοχή Καλλισθένη κ.ά. λογίων, πλους Νεάρχου και εξερεύνηση Ινδικού-Περσικού Κόλπου συνειδητοποίηση )

Βασικοί σταθμοί: μάχες Γρανικού (334, ανάθημα των περίφημων 300 πανοπλιών στην Ακρόπολη των Αθηνών, επιγραφή και σημασία της), Ισσού (333, ακόλουθη κατάληψη φοινικικής ακτής, διασφάλιση προσόδου στη Μέση Ανατολή, διπλωματικός διάλογος με Δαρείο Γ΄), κατάκτηση Αιγύπτου και ίδρυση Αλεξανδρείας-επίσκεψη στο Αμμώνειο (αρχές 331), Οκτ. 331: τελική αναμέτρηση και ήττα Περσών στα Γαυγάμηλα. Πυρπόληση Περσέπολης και τέλος πανελλήνιας εκστρατείας στα Εκβάτανα (αρχές 330). Παραλαβή σφραγίδας Δαρείου και νόημα διαδοχής του και προσαρμογής στο αχαιμενιδικό βασιλικό τυπικό. 330-327: εσωτερικές δυσκολίες με τη μακεδονική ηγεσία, προώθηση μέχρι Βακτριανής-Σογδιανής, γάμος με Ρωξάνη (θυγατέρα κυβερνήτη Σογδιανής). 327-325: Εκστρατεία στην Ινδία, στροφή στον Υδάσπη, επιστροφή μέσω εκβολών Ινδού, σημασία της επιστροφής στρατού και στόλου παραλιακά.

324 (άνοιξη): γάμοι Σούσων , σχηματισμός του Τάγματος των Επιγόνων. Έννοια της διεθνοτικής πολιτικής του Αλεξάνδρου. Στάση στην Ώπη, συμφιλίωση του στρατού και η περίφημη κοινή γιορτή επισφράγισης του διεθνούς χαρακτήρα της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου. Την ίδια χρονιά διάταγμα επιστροφής των εξορίστων στις ελληνικές πόλεις και προώθηση της λατρείας του Αλεξάνδρου (πρόβλημα). Το 323 προετοιμασία εκστρατείας στην Αραβία και θάνατος τον Ιούνιο του 323 π.Χ.

Αποτίμηση του έργου του Αλεξάνδρου από συγχρόνους και μεταγενέστερους. Αίσθηση ανατροπής των έως τότε δεδομένων κυριαρχίας του αρχαίου κόσμου (βλ. απόσπασμα Δημητρίου Φαληρέως) και ήδη αρχαία εξιδανίκευση της πολιτικής του Αλεξάνδρου και των στόχων του (Πλουτάρχου, Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου τύχης ἢ ἀρετῆς και σύνδεση της πολιτικής του Αλεξάνδρου με τη στωική φιλοσοφία). Μέση γραμμή ερμηνείας (πολιτικός ρεαλισμός αλλά και συνειδητή υπέρβαση έως τότε εθνικών ορίων προκειμένου να ιδρυθεί μονιμότερη αυτοκρατορία). Αξία κομήτη με μόνιμο απαύγασμα στις μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους.

Διάδοχοι και Επίγονοι του Αλεξάνδρου. Η πρώιμη διαμόρφωση του Ελληνιστικού κόσμου έως τη δυναμική εμφάνιση της Ρώμης στην ελληνική Ανατολή (323-217 π.Χ.) – Διάγραμμα μαθήματος

Από τον θάνατο του Αλεξάνδρου και μετά η αρχαία ελληνική πολιτική ιστορία αναπτύσσεται ως ελληνιστική ιστορία (επικρατών όρος του J. G. Droysen) έως τη σταδιακή επικράτηση των Ρωμαίων στη Μεσόγειο και πέραν αυτής.  Η περίοδος αυτή μπορεί να διακριθεί σε δύο βασικές ενότητες: τη φάση της πρώτης διαμόρφωσης και  σπονδυλωτής αποκρυστάλλωσης των ελληνιστικών μοναρχιών (323 έως 301 ή 281 ή 276, βλ. παρακάτω) και την επόμενη, της αυτόνομης ακόμη ως προς τη Ρώμη παραπέρα εξέλιξης των μοναρχιών αυτών και του υπόλοιπου κόσμου της ανατολικής Μεσογείου (έως το 217 και τη συνθήκη της Ναυπάκτου).

Πρώτη ενότητα. Η διαδοχή του Αλεξάνδρου ανέδειξε σαφέστερα τον προσωποπαγή χαρακτήρα του κράτους του, αφού εξελίχθηκε ως μακρόσυρτη διαδικασία αφ’ ενός τυπικής συνέχειας της δυναστείας του, αφ’ ετέρου όμως -και κυρίως- ως βαθμιαία αποδέσμευση των φιλοδοξιών και της διάθεσης για δημιουργία επί μέρους ηγεμονιών από τους βασικούς συνεργάτες του και τους απογόνους τους (με τους αρχαίους όρους, αντίστοιχα, τους Διαδόχους και τους Επιγόνους). Η τυπική διαδοχή του Αλεξάνδρου από τον προβληματικό ετεροθαλή αδελφό του Φίλιππο Γ΄ Αρριδαίο και τον ανήλικο Αλέξανδρο Δ΄ (γιο της Ρωξάνης), που αποφασίσθηκε στη Βαβυλώνα το καλοκαίρι του 323, ήταν ένας πρώτος συμβιβασμός των Διαδόχων που δύσκολα συγκάλυπτε τις βλέψεις τους. Υπό τις συνθήκες αυτές ο πρώτος «επιμελητής των βασιλέων» και κύριος προασπιστής της διατήρησης της ενότητας της αυτοκρατορίας, ο Περδίκκας, επενδυόταν ήδη όχι απλώς αντιβασιλικά αλλά βασιλικά καθήκοντα κι αρμοδιότητες. Ο συνασπισμός των βασικών Διαδόχων εναντίον του επέφερε την πτώση του και την ανακατανομή των βασικών διοικητικών θέσεων-περιοχών (σατραπειών του παλιού περσικού κράτους) στη σύσκεψη του Τριπαραδείσου (321). Εδώ τα αντιβασιλικά καθήκοντα ανατέθηκαν στον γηραιό Αντίπατρο ο οποίος επέστρεψε στη Μακεδονία με τους δύο επίσημους βασιλείς, αφήνοντας ως ουσιαστικό διοικητή στο μεγαλύτερο μέρος της Μ. Ασίας τον Αντίγονο τον Μονόφθαλμο, ενώ η Αίγυπτος περιερχόταν πια σταθερά υπό τη διακυβέρνηση του Πτολεμαίου του Λάγου και η Βαβυλωνία αργότερα υπό τον Σέλευκο. Την περιοχή του Ελλησπόντου και των ακτών του (Θράκης-ΒΔ. Μ. Ασίας) έλεγχε ο Λυσίμαχος. Ο θάνατος του Αντιπάτρου (319) απελευθέρωσε ακόμη περισσότερο τις επί μέρους φιλοδοξίες των Διαδόχων: ο ίδιος ο γιος του Αντίπατρου, ο Κάσσανδρος, αμφισβήτησε τον τυπικό καινούργιο αντιβασιλιά και κατέλαβε τη Μακεδονία. Εξόντωση κατά σειράν Φιλίππου Αρριδαίου και συζύγου του Ευρυδίκης από την Ολυμπιάδα (ως συνεργαζομένων με Κάσσανδρο) και μετά της ίδιας της Ολυμπιάδας απ’ τον τελευταίο. Ανάδειξη των φιλοδοξιών του Αντίγονου και διεκδίκηση για λογαριασμό αυτού και του γιού του Δημήτριου (Πολιορκητή) της μονοκρατορίας στην όλη έκταση της παλιάς αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου. Η επιβλητική όμως παρουσία του Αντίγονου του Μονόφθαλμου (ιδίως από το 314 και μετά) συνένωσε εναντίον του τους Πτολεμαίο (βασικό του αντίπαλο), Σέλευκο, Κάσσανδρο και Λυσίμαχο. Ταυτόχρονη ιδιαίτερη εκδήλωση του προγράμματος προσεταιρισμού σημαντικών πόλεων στον αιγαιακό χώρο από τους Αντίγονο και Δημήτριο με τη διακήρυξη υπέρ της ελευθερίας των ελληνικών πόλεων. Μετά την εξόντωση απ’ τον Κάσσανδρο (310) και της Ρωξάνης με τον Αλέξανδρο Δ΄ προλείανση του εδάφους για την ανάληψη και του χηρεύοντος πλέον βασιλικού αξιώματος από τους Διαδόχους. Η ναυτική νίκη του Αντίγονου επί του Πτολεμαίου στη Σαλαμίνα της Κύπρου τον ενθάρρυνε ν’ αναλάβει επίσημα τον τίτλο του βασιλιά, δίνοντας έτσι το παράδειγμα που ακολούθησαν αμέσως κι οι άλλοι βασικοί Διάδοχοι («έτος των βασιλέων», 306 π.Χ.).

Βασικοί παραπέρα σταθμοί: Μάχη της Ιψού (301) όπου ήττα-θάνατος Αντιγόνου, επιβίωση γιού του και ναυτικής του δύναμης μ’ επίκεντρο την Κύπρο. Αργότερα μετά τον θάνατο του Κασσάνδρου επιχειρήσεις του Δημητρίου στον ελλαδικό χώρο και εξασφάλιση του βασιλείου της Μακεδονίας για το διάστημα 294-288, αντίστοιχη απώλεια Κύπρου και θέσεων στην Ανατ. Μεσόγειο που περιέρχονται στον Πτολεμαίο Α΄ (Σωτήρα). Έξωση του Δημήτριου από τη Μακεδονία, μετά την εκδήλωση και πάλι ευρύτερων μεσογειακών φιλοδοξιών του και επακόλουθη συνένωση δράσης όλων των βασικών αντιπάλων του, περιέλευσή του σε αιχμαλωσία υπό τον Σέλευκο και θάνατός του (283). Το 281 εξάλειψη και του Λυσιμάχου και του κράτους του από τον Σέλευκο (Μάχη Κουροπεδίου). Η Μακεδονία ξαναβρίσκει τη δύναμή της και μακρόπνοη δυναστική σταθερότητα μόλις το 276 με την οριστική εγκατάσταση του γιού του Δημήτριου, Αντίγονου Β΄ (Γονατά) στην Πέλλα. Βασικές πλέον «μεγάλες δυνάμεις» του ελληνιστικού κόσμου παρέμεναν τα βασίλεια: των Πτολεμαίων με κεντρικό κορμό την Αίγυπτο και βασιλική έδρα την Αλεξάνδρεια, των Σελευκιδών από Μ. Ασία έως Μεσοποταμία και παραπέρα, με βασιλική έδρα την Αντιόχεια επί του Ορόντη στη Συρία (και συμπληρωματικά διοικητικά κέντρα τις Σάρδεις της Λυδίας αλλά και τη Σελεύκεια επί του Τίγρητος στη Μεσοποταμία), και η Μακεδονία υπό την ηγεσία της γενιάς του Αντίγονου (Αντιγονιδών) με βασιλικές έδρες τόσο την Πέλλα όσο και τη Δημητριάδα (σημ. Βόλο).

Δεύτερη ενότητα. Στα περίπου εξήντα ακόλουθα χρόνια (276-217) ο ελληνιστικός κόσμος έζησε μια ευαίσθητη ισορροπία δυνάμεων (καλλίτερα ίσως: αδυναμιών) μεταξύ των βασικών παραπάνω συντελεστών του όλου πολιτικού παιχνιδιού. Βασικά στοιχεία της εξέλιξης ήταν: (α) η συνεχής διεκδίκηση της περιοχής της Κοίλης Συρίας (δηλ. περ. της παράκτιας ζώνης της αν. Μεσογείου από τη Γάζα έως τη σημ. Συρία), πτολεμαϊκής κτήσης από το 301 (κι έως το 200), από τους Σελευκίδες, ώστε οι σχέσεις των δύο βασιλείων να περάσουν πολλές φάσεις αναμετρήσεων («Συριακοί Πόλεμοι»). (β) Η βαθμιαία απόσπαση διάφορων περιοχών και η μεταβολή τους σ’ ανεξάρτητα βασίλεια στον αχανή χώρο της αρχικής επικράτειας των Σελευκιδών: λαμπρότερο παράδειγμα το βασίλειο του Περγάμου στη ΒΔ Μ. Ασία, αλλά σημαντικά και τα βασίλεια Βιθυνίας, Καππαδοκίας, Πόντου, Βακτριανής. (γ) Στο πτολεμαϊκό βασίλειο χάραξη μιας πολιτικής συστηματικής οργάνωσης-εκμετάλλευσης της Αιγύπτου από την πτολεμαϊκή δυναστεία, με επιδέξια θρησκευτική-ιδεολογική προσέγγιση των γηγενών και με την ένταξη των Πτολεμαίων στις τοπικές παραδόσεις. (δ) Στον ελλαδικό χώρο συνεχής προσπάθεια ελέγχου των Αντιγονιδών πάνω στις ελληνικές πόλεις (ιδιαίτερα την Αθήνα) αλλά και τον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου και αντιπαλότητα με τα συμφέροντα των Πτολεμαίων στον ίδιο χώρο. Ανάπτυξη της δύναμης και μεταβολή σ’ υπολογίσιμους πολιτικούς παράγοντες των ήδη παλιότερα υπαρχουσών συμπολιτειών (ιδίως της αχαϊκής και της αιτωλικής), αρχικά και των δύο ως αντιπαλαιστών του όποιου μακεδονικού ελέγχου στη νοτιότερη Ελλάδα. Απ’ αυτές η πρώτη, μπροστά στην αναβίωση των ηγεμονικών διεκδικήσεων της Σπάρτης στην Πελοπόννησο από την εποχή των μεταρρυθμιστών βασιλέων της Άγιδος Δ΄και Κλεομένους Γ΄ (λίγο μετά τα μέσα του 3^ου αι. π.Χ.),  άγεται τελικά σε «ιστορικό συμβιβασμό» με την Μακεδονία και συμμετοχή σε μια αναβίωση της Ελληνικής Συμμαχίας της τελευταίας στον ελλαδικό χώρο επί του Αντίγονου Γ΄ του Δώσωνα (224), ενώ οι Αιτωλοί –ιδιαίτερα ενισχυμένοι από άποψη πανελλήνιας φήμης με την αποφασιστική τους συμμετοχή στην απόκρουση μιας εισβολής Γαλατών στην Ελλάδα κατά τα έτη 280-279 π.Χ.- παραμένουν πάντα εχθρικοί προς την (κοντινότερή τους) Μακεδονία έως και την τελευταία συνθήκη μεταξύ ελληνικών κρατών χωρίς τη συμμετοχή της Ρώμης, που ήταν ακριβώς η Ειρήνη της Ναυπάκτου (217).

Η αναμέτρηση της Ρώμης με τον ελληνιστικό κόσμο και η υποταγή του (215-31 π.Χ.)

Διάγραμμα μαθήματος

Στο συνέδριο ειρήνευσης μεταξύ των αντιμαχομένων δυνάμεων στην Ελλάδα που συγκλήθηκε το 217 στη Ναύπακτο ο εκπρόσωπος των Αιτωλών Αγέλαος, σύμφωνα με τον Πολύβιο (βλ. πηγές), υπαινίχθηκε σαφώς ότι τα περιθώρια αυτόνομων κινήσεων των πολιτικών δυνάμεων της ελληνιστικής Ανατολής στένευαν δραματικά: ‘σύννεφα από τα δυτικά’ (ἀπὸ τῆς ἑσπέρας νέφη) προοιώνιζαν καταιγίδες εξελίξεων και παρεμβάσεων από τη δυτική προς την ανατολική Μεσόγειο. Ήδη οι Ρωμαίοι είχαν έως τότε αναμετρηθεί με μια αξιόλογη ελληνιστική δύναμη, τον βασιλιά Πύρρο της Ηπείρου και είχαν μ’ επιτυχία αποκρούσει την  παρέμβασή του υπέρ της ελληνικής πόλης του Τάραντος(280-275 π.Χ.), είχαν δε αργότερα επιβληθεί σε μια πρώτη φάση στην μεγάλη τους αντίζηλο στη Δ. Μεσόγειο, την Καρχηδόνα (241: τέλος Α΄ Καρχηδονιακού Πολέμου των Ρωμαίων, κατάκτηση Κορσικής, Σαρδηνίας και μεγάλου μέρους της Σικελίας πλην του διατηρηθέντος βασιλείου των Συρακουσών). Εκδήλωση και ανατολικότερων στρατηγικών ενδιαφερόντων των Ρωμαίων με την αντιμετώπιση σε δύο φάσεις (229-8, 219) και των Ιλλυριών πειρατών και δημιουργία πρώτων συστηματικότερων φιλικών σχέσεών τους με ελληνικές πόλεις του Ιονίου (π.χ. Κέρκυρα), εισδοχή τους και στους πανελλήνιους αγώνες των Ισθμίων. Κατά τη διάρκεια πλέον της δεύτερης μεγάλης αναμέτρησης Ρώμης-Καρχηδόνας («Πόλεμος του Αννίβα», 218-201) επέρχεται η ευρύτερη «συμπλοκή» συμφερόντων και δυνάμεων στη Μεσόγειο, δηλ. κατ’ αρχάς η εμπλοκή του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας στη σύρραξη ως συμμάχου των Καρχηδονίων και αντιπάλου των Ρωμαίων. Οι έως τότε ενδοελληνικές αντιπαραθέσεις διευρύνονται πλέον μόνιμα με την προσθήκη του ρωμαϊκού παράγοντα που δρα τώρα και στον κυρίως ελλαδικό χώρο. Η Αιτωλική Συμπολιτεία «υποδέχεται» αρχικά τους Ρωμαίους ως συμμάχους κατά της Μακεδονίας. Μια πρώτη ειρήνευση μεταξύ Ρώμης και Μακεδονίας (205) δεν μπορούσε παρά νάχει χαρακτήρα ανακωχής ώσπου να τελειώσει η καταπολέμηση του Αννίβα. Μετά οι φιλοδοξίες Αντιγονιδών (Φίλιππος Ε΄ Μακεδονίας) και Σελευκιδών (Αντίοχος Γ΄ Μέγας) εις βάρος των Πτολεμαίων, όνειρα να κλείσουν δυναμικά παλιοί λογαριασμοί των ελληνιστικών μοναρχιών, διαταράσσουν σοβαρά το πάντα ευαίσθητο ισοζύγιο δυνάμεων στην Αν. Μεσόγειο και πείθουν τη Ρώμη σε συνεργασία με παραπέρα συμμάχους της ελληνικές δυνάμεις (βασίλειο Περγάμου, Ρόδος) να επιδιώξει σε αλλεπάλληλες πολεμικές φάσεις τον ουσιαστικό έλεγχο και της μεσογειακής Ανατολής, δηλ. του κυρίως ελληνιστικού κόσμου. Το 197 η Ρώμη πετυχαίνει το πρώτο σοβαρό πλήγμα στη δύναμη της Μακεδονίας που επιστρέφει στα προ Φιλίππου Β΄ όριά της στον νότο, χάνοντας το παλιό εξάρτημά της τη Θεσσαλία αλλά και οποιαδήποτε δυνατότητα ναυτικής δύναμης, παραιτείται δε κάθε ουσιαστικής έννοιας ηγεμονίας στην Ελλάδα. Αργότερα (168, μάχη Πύδνας) το μακεδονικό βασίλειο ηττάται οριστικά και καταργείται ως πολιτειακή μορφή. Η Ρώμη το τεμαχίζει διοικητικά σε τέσσαρες δήθεν αυτόνομες περιοχές («μερίδες») υπό τον έμμεσο έλεγχό της, αργότερα ακόμη (148) τις ξανασυνενώνει πια σε μια πρώτη επίσημα δική της διοικητική περιφέρεια («επαρχία»), ενώ το 146 έχουμε και την κατάλυση της αυτόνομης Αχαϊκής Συμπολιτείας και την καταστροφή της Κορίνθου. Το ένα μετά το άλλο τα ελληνιστικά κράτη (βασίλεια, συμπολιτείες, πόλεις) γνωρίζουν την δεξιοτεχνική επιβολή αρχικά έμμεσου και τελικά άμεσου ρωμαϊκού διοικητικού ελέγχου. Οι Σελευκίδες (Αντίοχος Γ΄) το 188 με τη συνθήκη της Απαμείας χάνουν οριστικά κάθε δυνατότητα διεκδίκησης επί εδαφών της Μ.Ασίας, αργότερα (168, Αντίοχος Δ΄ στην Ελευσίνα, προάστειο της Αλεξανδρείας) διδάσκονται δραματικά ότι δεν μπορούν ν’ αναπτύξουν οποιαδήποτε παραδοσιακή γι’ αυτούς φιλοδοξία εις βάρος των άλλων ελληνιστικών δυνάμεων. Συμβαίνει σταδιακή μετατροπή των συμμάχων της Ρώμης σε πελάτες της κατά τις βασικές αντιλήψεις των Ρωμαίων, που ίσχυαν και για τις εσωτερικές κοινωνικές σχέσεις της όλο και σαφέστερα αναδυόμενης κοσμοκράτειρας πόλης τους. Χαρακτηριστική η επανειλημμένη κληροδότηση από ελληνιστικούς μονάρχες των επικρατειών τους στη Ρώμη, την επόπτρια και τελικό καρπωτή της όποιας εξουσίας τους (έτσι π.χ. το 133 το βασίλειο του Περγάμου μεταβιβάζεται επίσημα, όχι όμως τελικά χωρίς αντίσταση) στη Ρώμη. Η δραστικότερη (κι αιματηρότερη) αμφισβήτηση αυτής της εξέλιξης προήλθε από το εξελληνισμένο βασίλειο του Πόντου (Μιθριδάτης ΣΤ΄ ο Μέγας) την περίοδο 89-67 π.Χ., πάλι με τελική επικράτηση της Ρώμης. Το σκιώδες πλέον βασίλειο των Σελευκιδών μετατρέπεται από τον Πομπήιο σε ρωμαϊκή επαρχία (64 π.Χ.), ενώ η τελικά μοιραία «οικογενειακή εμπλοκή» των Πτολεμαίων στην επιθανάτια διαδικασία της ρεπουμπλικανικής Ρώμης (σχέση Κλεοπάτρας Ζ΄ της Μεγάλης με τον Καίσαρα και μετά με τον Μάρκο Αντώνιο) επιφέρει και την κατάλυση του βασιλείου των Πτολεμαίων μετά την ήττα του Ακτίου (31 π.Χ.) και την μετατροπή του επίσης σε ρωμαϊκή επαρχία, προσωπικά μάλιστα εποπτευόμενη από τον Οκταβιανό-Αύγουστο και τους διαδόχους του. Η έστω σχετικά αυτόνομη πολιτική παράδοση του Αλεξάνδρου είχε τελειώσει, όμως η Ρώμη είχε ήδη σταδιακά ενταχθεί σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινού ελληνιστικού πολιτισμού.

Η κοινωνική, οικονομική και πνευματική δομή και εξέλιξη του ελληνιστικού κόσμου έως τον Αύγουστο.

Διάγραμμα μαθήματος

Η δυναμική διεύρυνση των ορίων του ελληνόφωνου κόσμου ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου δεν έπαυσε να ισχύει και μετά τον πολιτικό κατακερματισμό του κράτους του. Δημιουργήθηκε έτσι η βάση για ομοιότροπες κοινωνικές, οικονομικές και πνευματικές εξελίξεις σ’ όλον τον ελληνιστικό κόσμο. Βασικά χαρακτηριστικά αυτού του κόσμου ήταν η επιβλητική παρουσία μεγαλύτερων και μικρότερων μοναρχιών όπου παρά την μεγάλη τους επί μέρους διαφοροποίηση συναντώνται καίρια κοινά σημεία: (α) η ύπαρξη μιας βασικής κοινής διοικητικής δομής (βασιλικός θεσμός μιας προσωποπαγούς μοναρχίας στα χνάρια του Αλεξάνδρου, θεσμός των φίλων, δηλ. των βασικών επιτελών-αυλικών του μονάρχη, μονιμότερη εγκατάσταση-οικισμοί  Ελλήνων και εξελληνισμένων στρατιωτών και αξιωματούχων στην επικράτεια των διάφορων μοναρχιών), (β) η ίδρυση σειράς νέων πόλεων μοναρχικής έμπνευσης και ονοματοδοσίας (π.χ. διάφορες Σελεύκειες κι Αντιόχειες στο κράτος των Σελευκιδών, Πτολεμαΐδες και Αρσινόες στων Πτολεμαίων), (γ) η ανάπτυξη του φαινομένου της θεοποίησης και λατρείας των ηγεμόνων ως στοιχείου συναρμογής ελληνικών και γηγενών παραδόσεων και έξαρσης της θέσης του ηγεμόνα αλλά και συνοχής εθνικά πολυμιγών κρατών, (δ) η ιδιαίτερη προσπάθεια διάφορων δυναστικών οίκων, ιδιαίτερα όμως των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και των Ατταλιδών του Περγάμου, να προβληθούν (κι έτσι να νομιμοποιηθούν καλλίτερα) ως προστάτες των γραμμάτων και των τεχνών. Παράλληλα, συντελείται σε ευρύτερα γεωγραφικά πλαίσια η δημιουργία μιας εκχρηματισμένης οικονομίας (δηλ. με την έκδοση και κυκλοφορία νομισμάτων ως βάσης των οικονομικών και εμπορικών δοσοληψιών) και η παραπέρα γεωγραφική διερεύνηση της αρχαίας οικουμένης προς την Ανατολή (Ινδίες) και τη νοτιότερη Αφρική (Αιθιοπία).

Παρά τον κυρίαρχο ρόλο των μοναρχιών στον ελληνιστικό κόσμο το βασικό κύτταρο πολιτειακής, κοινωνικο-οικονομικής και φυσικά πολιτισμικής οργάνωσης δεν έπαυε να είναι η ελληνική πόλις και οι κύριες εκδηλώσεις της. Τόσο στις παλιότερες πόλεις (ιδρυμένες πριν από την περίοδο αυτή) όσο και στις νεότερες σημειώνεται ιδιαίτερη ανάπτυξη του θεσμού του γυμνασίου, που γίνεται τώρα σαφέστερα και γενικότερα όχι μόνον χώρος αθλητικής δραστηριότητας και άσκησης αλλά  και κέντρο πνευματικής μόρφωσης για Έλληνες και μη, βιώνει δε ευρύτατη διάδοση. Παράλληλα, συναντούμε την τάση της ελληνικής ν’ απλοποιήσει τους επί μέρους διαλεκτικούς σχηματισμούς της και να δημιουργήσει ένα κοινό γλωσσικό όργανο (κοινή) για όλους τους κατοίκους του ελληνιστικού κόσμου, με υιοθέτηση μάλιστα και στοιχείων των επί μέρους παλιότερων γλωσσών στον ίδιο χώρο. Δεν είναι τυχαίο ότι στην κοινή αυτή γράφεται ήδη ένα τόσο σημαντικό ιστοριογραφικό έργο όπως οι Ἱστορίαι του Πολυβίου του Μεγαλοπολίτη (2^ος αι. π.Χ.) αλλά κι αργότερα παρουσιάζονται τα Ευαγγέλια των Χριστιανών.

Ως πνευματικά κέντρα διαπρέπουν ιδιαίτερα τόσο η πολιτικά πια εξουθενωμένη Αθήνα (όπου π.χ. δρουν μια σειρά λογίων άλλης προέλευσης όπως ο ιδρυτής της στωικής φιλοσοφίας Ζήνων ο Κιτιεύς -βλ. πηγές- και ο Επίκουρος ο Σάμιος, γενάρχης των Επικουρείων) όσο και η  ουσιαστική της συνεχίστρια, η πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια, όπου οι χορηγίες των Πτολεμαίων δημιουργούν θεσμούς (Μουσείο, Βιβλιοθήκη) αλλά και γενικότερα λειτουργούν ως μαγνήτης στρατολόγησης σημαντικών λογίων από διάφορα σημεία του ελληνικού κόσμου. Τα λόγια του Ηρώνδα (βλ. πηγή) δίνουν το κλίμα του θαυμασμού της εποχής γι’ αυτό το λαμπρό κέντρο όπου συνέρρεαν άνθρωποι κι αγαθά από παντού όπως στην Αθήνα του Περικλή (κατά τον Ἐπιτάφιο στον Θουκυδίδη). Η κληρονομία της επιστημονικής αξιοποίησης του πλουσιότατου υλικού που συγκεντρώθηκε, συστηματοποιήθηκε και μελετήθηκε εκεί είναι ακόμη και σήμερα η αναγνωρίσιμη βάση όχι μόνον για την παραπέρα εξέλιξη των ανθρωπιστικών επιστημών αλλά και για τα μαθηματικά, τη γεωγραφία και την ιατρική (παραδείγματα ιατρικών όρων που πρώτοι καθιέρωσαν οι μεγάλοι γιατροί της Αλεξάνδρειας).

Οι Ρωμαίοι δεν έμειναν εκτός της πνευματικής ακτινοβολίας του ελληνιστικού πολιτισμού, αντίθετα η Ρώμη εξελίχθηκε βαθμιαία σ’ ένα νέο κέντρο επίδρασης των ελληνικών τεχνών και παραπέρα διαμόρφωσής τους χάρη και στις επαφές σημαντικών Ρωμαίων (π.χ. Πομπήιος, Καίσαρας) με την ελληνιστική Ανατολή και τους πνευματικούς εκπροσώπους της ιδιαίτερα τον 2^ο και 1^ο αι. π.Χ.-

 Οι Έλληνες ως υπήκοοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας: επιβίωση και αμοιβαίες επιδράσεις. - Σχέση Ελληνισμού, ρωμαϊκού κράτους και Χριστιανισμού: πλαίσιο διαμόρφωσης της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της γένεσης του Βυζαντίου.

Διάγραμμα μαθήματος

Από τα χρόνια του Αυγούστου (27 π.Χ.-14 μ.Χ.) έως τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου (έγκριση ανεξιθρησκείας ως προς τους Χριστιανούς: 313 μ.Χ., ίδρυση της Κωνσταντινούπολης: 324 μ. Χ.) οι Έλληνες περνούν μια μακρά φάση προσαρμογής στα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα και συνδιαμορφώνουν το πολιτισμικό πλαίσιο της ρωμαϊκής οικουμένης των αυτοκρατόρων. Στην αρχή αυτής της εξέλιξης οι Έλληνες έχουν τη θέση ηττημένων και υποταγμένων πληθυσμών, υπηκόων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η κρίσιμη όμως διαφορά της θέσης τους και των δυνατοτήτων τους είναι ακριβώς το επίπεδο παιδείας που εκπροσωπούν και η εκτίμηση των Ρωμαίων γι’ αυτή την παιδεία όχι μόνον από πολιτισμική αλλά και από πολιτική-κυβερνητική άποψη. Η στάση των δυτικών κατακτητών του ελληνικού κόσμου ήταν ένα ιδιαίτερο κράμα θαυμασμού και επιφυλακτικότητας (έως και καχυποψίας) έναντι των Ελλήνων. Όμως η ελληνική γλώσσα θεωρούνταν από τους Ρωμαίους μια δεύτερη επίσημη γλώσσα του κράτους τους (ο αυτοκράτορας Κλαύδιος είχε χαρακτηρίσει και τις δύο γλώσσες, ελληνική και λατινική «δικές μας»), ενώ ο ίδιος ο Αύγουστος (και πολλοί διάδοχοί του) εκφράζονταν συχνά εναλλάξ στα λατινικά και στα ελληνικά. Άλλωστε το υπόβαθρο για τον ίδιο τον ρωμαϊκό αυτοκρατορικό θεσμό και κρίσιμες εκφάνσεις του όπως π.χ. η λατρεία των αυτοκρατόρων είχαν μια καθαρή βάση έμπνευσης στην προηγηθείσα ελληνιστική μοναρχία.

Βαθμιαία οι ίδιες οι διοικητικές ανάγκες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διευκόλυναν την όλο και συχνότερη απόκτηση των δικαιωμάτων Ρωμαίου πολίτη, της ρωμαϊκής ιθαγένειας (που είχε ούτως ή άλλως όχι τόσο πολιτισμική όσο κυρίως πολιτική υπόσταση) από Έλληνες των ρωμαϊκών επαρχιών. Αυτό ίσχυε κατ’ αρχάς προ πάντων για μέλη των αρχουσών τοπικών τάξεων στις ελληνικές περιοχές της αυτοκρατορίας, όμως σιγά-σιγά με τις απελευθερώσεις δούλων ελληνικής προέλευσης (που γίνονταν αμέσως Ρωμαίοι πολίτες) και με την ένταξη ελληνόφωνων πληθυσμών στον στρατό της αυτοκρατορίας το ποσοστό των Ρωμαίων με κατά βάση ελληνικό πολιτισμικό υπόβαθρο αυξανόταν με ευρύτερες κοινωνικές διαστάσεις. Η αποφασιστική ολοκλήρωση αυτής της εξέλιξης επήλθε το 212 μ. Χ. με το Διάταγμα του αυτοκράτορα Καρακάλλα που απένειμε τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα σ’ όσους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας δεν τα είχαν ακόμη.

Η επί μέρους στάση διάφορων αυτοκρατόρων έναντι των Ελλήνων και των ελληνικών περιοχών ποίκιλλε και κατά περιπτώσεις διευκόλυνε ήδη πρώιμα αυτή την εξέλιξη. Έτσι τόσο ο Κλαύδιος όσο κι ο Νέρωνας (στα μέσα περίπου του 1ου αι. μ. Χ.) ευνόησαν την άνοδο Ελλήνων σε σημαντικές θέσεις του διοικητικού τους επιτελείου. Ο Νέρωνας μάλιστα, λόγω των προσωπικών του καλλιτεχνικών κλίσεων, όχι μόνον επισκέφθηκε προσωπικά την Ελλάδα το 66/67 μ. Χ. αλλά παραχώρησε καθεστώς αυτονομίας και απαλλαγής από φόρους στις πόλεις της έως τότε «επαρχίας Αχαΐας» (δηλ. περ. σημ. Στερεά Ελλάδα και Πελοπόννησο), με ιδιαίτερη διακήρυξή του στα Ίσθμια (βλ. πηγή). Ο διάδοχός του Βεσπασιανός επανήλθε σε μια αυστηρή πολιτική, όμως κατά χαρακτηριστικό τρόπο και κείνος παραχώρησε τέτοια προνόμια σε ρήτορες, γραμματικούς και γιατρούς, πολλοί απ’ τους οποίους ήταν και πάλι Έλληνες. Η παιδεία τους μετρούσε και διευκόλυνε την κοινωνική τους άνοδο.

Η ελληνική πόλη ως θεσμός δεν έπαυσε να υπάρχει και να εξελίσσεται παραπέρα: όμως το ελιξίριο της δύναμής της, η αίσθηση μιας σχετικής έστω αυτοδιοικητικής δυνατότητας υπέστη τους περιορισμούς που επέβαλλε η «προϊσταμένη αρχή» των Ρωμαίων αξιωματούχων κατά ρωμαϊκές διοικητικές περιφέρειες (επαρχίες), όπως γλαφυρά εκθέτει σ’ ένα από τα πολύτιμα σύγχρονα πονήματά του ο Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια (πηγή). Η ελληνική πόλη χρησίμευε πολύ ως κυβερνητικό εργαλείο στους Ρωμαίους αλλά ταυτόχρονα είχε τεθεί υπό αυστηρόν έλεγχο ρωμαϊκής λειτουργικότητας.

Η ακμή του ελληνόφωνου κόσμου από άποψη πολιτισμού παρέμεινε πάντα συνδεδεμένη με τα μεγάλα κέντρα της κλασσικής Ελλάδας όπως η Αθήνα, όμως από άποψη στρατηγικής σημασίας και οικονομικής-εμπορικής ανάπτυξης μετατοπίσθηκε ανατολικότερα. Πολλοί σημαντικοί άνθρωποι στις ανατολικές (σε μεγάλο βαθμό ελληνόφωνες) περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αναδείχθηκαν υπό την αιγίδα της, παρουσιάζοντας μια ενδιαφέρουσα σύνθεση εξελληνισμένης αλλά και ρωμαϊκής ταυτότητας. Μια πολύ ενδιαφέρουσα τέτοια περίπτωση διαμνημονεύει ακριβώς το Μνημείο του Φιλοπάππου σε κεντρικό σημείο της αρχαίας Αθήνας, στον λόφο των Μουσών ή Μουσείο, απέναντι απ’ την Ακρόπολη (πηγή-επίσκεψη).

Ιδιαίτερη άνθηση γνώρισε η ζωή αλλά και ο συντονισμός των ελληνικών πόλεων στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ. Χ.) και των Αντωνίνων που ακολούθησαν. Ο Αδριανός συνέδεσε το όνομά του κατά ποικίλους τρόπους ιδιαίτερα με την Αθήνα όχι μόνον ως οικοδομικός αναμορφωτής της πόλης (δεύτερος Θησεύς) αλλά και με την αναβάθμισή της σε κεντρικό σημείο μιας ευρύτερης οργάνωσης των παλαίφατων ελληνικών πόλεων, του ονομασθέντος Πανελληνίου. Η οργάνωση αυτή είχε κατ’ αρχήν την έννοια μιας συλλογικής εκπροσώπησης αυτών των ελληνικών πόλεων σε κοινές εκδηλώσεις λατρείας του αυτοκράτορα, αποτελούσε όμως και σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση μιας κοινής ελληνικής ταυτότητας στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Το πρότυπο ενός μορφωμένου αυτοκράτορα που εκπροσώπησε κι ο ίδιος ο Αδριανός (συζητητής του στωικού Επικτήτου), εκπροσωπήθηκε κι αργότερα με  ιδιαίτερη επιτυχία από ένα πραγματικό φιλόσοφο-αυτοκράτορα, τον Μάρκο Αυρήλιο, του οποίου τα περίφημα Εἰς Ἑαυτόν καταγράφουν το πνευματικό ημερολόγιο του συνειδητού πια κυβερνήτη ενός οικουμενικών αξιώσεων κράτους, όπου ελληνική παιδεία και ρωμαϊκή πολιτική ταυτότητα συνδυάζονται (πηγή). Προλειαινόταν έτσι ο δρόμος για την -μετά τη δυναμική και μακρά αντίθεση ρωμαϊκού πολυθεϊστικού κράτους (με έμφαση μάλιστα στη λατρεία του ίδιου του αυτοκράτορα!) και Χριστιανισμού- τελική σύνθεση χριστιανικού μονοθεϊσμού, ρωμαϊκού κράτους και -θεμελιώδους για την συναρμογή τους!- ελληνικής παιδείας, της τριπολικής ουσίας δηλ. του Βυζαντίου.-

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

H. Bengtson, Griechische Geschichte von den Anfängen bis in die römische Kaiserzeit, München 1969⁴ (ελλ. μετ.  Αν. Γαβρίλη,  Αθήνα: Μέλισσα 1979).

Βury, J.B. / Meiggs, R., ΑΗistory of Greece, London 1975⁴(ελλ. μετ. Κ.Ν. Πετρόπουλου κ.ά., Αθήνα: Καρδαμίτσα 1978).

Carlier, P., Le IV^e siècle grec jusqu’à la mort d’Alexandre, Paris 1995 (ελλ. μετ. Μ. Στεφάνου – επιμ. Κ. Ζουμπουλάκη, Αθήνα: Μεταίχμιο 2003).

H.-J.Gehrke, Geschichte des Hellenismus, München 1990, 2003³ (ελλ.μετ.  Αγγ. Χανιώτη - εποπτεία Κ.Μπουραζέλη,  Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 2000, 2007²).

Hall, Jonathan M., A History of the Archaic Greek World: ca. 1200-479 BCE, Oxford 2007 (ελλ. μετ.-επιμ. Ιω. Ξυδόπουλου, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη 2013).

Hornblower, S., The Greek World 479-323 BC, London 2002³ (ελλ. μετ. Ε. Πέππα, Αθήνα: Οδυσσέας 2005).

Lefèvre, F., Histoire du monde grec antique, Paris 2007.

Osborne, R., Greece in the Making: 1200-479 BC, London 1996.

P.Lévêque, Le monde hellénistique, Paris 1969 (ελλ. μετ. Μ. Παπαηλιάδη, επιμ. Κλ. Ζουμπουλάκη,  Αθήνα: Μεταίχμιο 2003).

Pomeroy, S.B. / Burstein, S.M. / Donlan, W. / Roberts, J.T., A Brief History of Ancient Greece, Oxford 2004(ελλ. μετ. Χ.Π. Φαράκλα, Αθήνα: Καρδαμίτσα 2011).

 W. Schuller, Griechische Geschichte, München 1991, 2008⁶ (ελλ. μετ. Αφ. Καμάρα-Χ. Κοκκινιά, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.  2006³).

G.Shipley, The Greek World after Alexander (323-30 BC), London 1999 (ελλ. μετ. Μ. Ζαχαριάδη, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.  2012).

F.W.Walbank, The Hellenistic World, Glasgow 1993² (ελλ. μετ. Τ. Δαρβέρη, επιμέλεια Λ. Μανωλόπουλου-Π.Νίγδελη, Θεσ/νίκη: Βάνιας 1993).

Συνολικό διάγραμμα περιεχομένου των επί μέρους 13 προβλεπόμενων μαθημάτων.

1. Από τα Μυκηναϊκά βασίλεια έως την προκαταρκτική διαμόρφωση της ελληνικής πόλεως. Οι λεγόμενοι «σκοτεινοί αιώνες» της αρχαίας ελληνικής ιστορίας.

2. Η Ελλάδα των αρχαϊκών χρόνων: ο κόσμος του Ομήρου, η πορεία προς την εμπέδωση της πολιτικής κοινωνίας και η έξοδος του αποικισμού.

3. Η εξέλιξη της Αθήνας από τον Σόλωνα έως και τον Κλεισθένη: η πρώτη ύφανση της δημοκρατίας. Η δημιουργία και η αποκρυστάλλωση του «κόσμου» της Σπάρτης.

4. Τα Μηδικά, η απώθηση της Ανατολής και η διαμόρφωση της αντίθεσης Ελλήνων-βαρβάρων.

5. Η Αθήνα κι ο ελληνικός κόσμος από την ίδρυση της Δηλιακής Συμμαχίας έως και το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ακμή, εξαγωγή και τελική ήττα του «αθηναϊκού δαιμονίου».

6. Ο τέταρτος αιώνας π. Χ. και η δύσκολη επιμονή στο πρότυπο της ηγεμονίας: η φθορά της νικήτριας Σπάρτης και η άνοδος της Θήβας.

7. Το βασίλειο της Μακεδονίας και η τελική δημιουργία της Μακεδονικής Ηγεμονίας στην Ελλάδα επί Φιλίππου Β´ και Αλεξάνδρου.

8. Δημιουργία τού παγκόσμιου κράτους του Αλεξάνδρου και δυναμική ελληνική επέκταση στην Ανατολή.

 9. Διάδοχοι και Επίγονοι του Αλεξάνδρου. Η πρώιμη διαμόρφωση του Ελληνιστικού κόσμου έως τη δυναμική εμφάνιση της Ρώμης στην ελληνική Ανατολή (323-217 π.Χ.)

10. Η αναμέτρηση της Ρώμης με τον ελληνιστικό κόσμο και η υποταγή του (215-31 π.Χ.)

11. Η κοινωνική, οικονομική και πνευματική εξέλιξη του ελληνιστικού κόσμου έως τον Αύγουστο.

12. Οι Έλληνες ως υπήκοοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας: επιβίωση και αμοιβαίες επιδράσεις.

13. Σχέση Ελληνισμού, ρωμαϊκού κράτους και Χριστιανισμού: πλαίσιο διαμόρφωσης της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της γένεσης του Βυζαντίου.

Αθηναϊκή πολιτειακή εξέλιξη έως 580 π.Χ.

                                  ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑΣ (479-431 π.Χ.)

Σπάρτη και Αθήνα από την αποχώρηση των Περσών έως τη σύσταση της Συμμαχίας της Δήλου:

 Συνέδριο Ελλήνων συμμάχων στη Σάμο μετά τη μάχη της Μυκάλης. (479 π.X.)

 Απελευθέρωση Θρακικής Χερσονήσου από τους Πέρσες υπό την ηγεσία των Αθηναίων. (479 π.Χ.)

Ανοικοδόμηση των τειχών της Αθήνας. Συνέχιση οχύρωσης Πειραιά (479/8 π.Χ.)

Απελευθέρωση πόλεων της Κύπρου και του Βυζαντίου υπό την ηγεσία της Σπάρτης. (478 π.Χ.)

 Οι Αθηναίοι με την έγκριση της Σπάρτης αναλαμβάνουν την ηγεσία προς συνέχιση του ναυτικού πολέμου εναντίον των Περσών (478 π.Χ.)

Η Συμμαχία της Δήλου:

Α. Οργάνωση-Σκοπός : Καταβολή φόρου σε πλοία ή χρήματα, Το ταμείο στη Δήλο, όπου και οι συνελεύσεις των συμμάχων (ξύνοδοι), Ελληνοταμίαι (Αθηναίοι που εκλέγονταν από την Εκκλησία του δήμου).

Β. Δράση της Συμμαχίας έως και το 462 π.Χ.:

Εναντίον των Περσών : Απελευθέρωση Ηιόνας, πόλης στις εκβολές του ποταμού Στρυμόνα (476 π.Χ.)  όπου αργότερα θα ιδρυθεί η Αμφίπολη (437 π.Χ.), Αποτυχία των Ελλήνων στην οχυρή θέση του Δορίσκου, στις εκβολές του ποταμού Έβρου, αλλά συντριβή ναυτικών και χερσαίων περσικών δυνάμεων στον Ευρυμέδοντα  ποταμό (467 π.Χ.) με πολύ θετικά αποτελέσματα (προσχώρηση πόλεων Λυκίας και Παμφυλίας στη Συμμαχία, ελεύθερη ναυσιπλοΐα στην Α. Μεσόγειο).

Επιχειρήσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα της Συμμαχίας, όπως τα αντιλαμβάνονται οι Αθηναίοι, και αποτελέσματα: εκδίωξη Δολόπων από τη Σκύρο, απαλλαγή του Αιγαίου από την πειρατεία, υποταγή Καρύστου, δημιουργία τρίτης κατηγορίας συμμάχων, οι φόρου υποτελείς, καταστολή αποστασιών : Νάξου, Θάσου.

Η ηπειρωτική ηγεμονία της Σπάρτης:

Διασφάλιση του κύρους της στην Πελοπόννησο.

Υπόσχεση παροχής βοήθειας στους Θασίους.

Σεισμός (465 π.Χ.). Επανάσταση ειλώτων, αποστολή βοήθειας και από τους Αθηναίους, και αποπομπή τους. Διάλυση της Πανελλήνιας συμμαχίας (462 π.Χ.)

Μεταρρυθμίσεις Εφιάλτη Σοφωνίδου και Περικλή Ξανθίππου.

Διαφοροποίηση της πολιτικής των Αθηναίων απέναντι στην Πελοποννησιακή Συμμαχία και συνέχιση του πολέμου εναντίον των Περσών έως τη σύναψη ειρήνης:

Συμμαχίες με Αργείους και Θεσσαλούς

Ίδρυση Μακρών Τειχών

Προσχώρηση Μεγάρων στη Δηλιακή Συμμαχία και σημασία της

Κατάληψη Ναυπάκτου, εγκατάσταση ειλώτων που έφυγαν υπόσπονδοι από την Πελοπόννησο

Συγκρούσεις Αθηναίων και συμμάχων τους με Σπάρτη και συμμάχους της (Αλιείς, Κεκρυφάλεια, Αίγινα, Τανάγρα)

Παράδοση Αιγινητών στους Αθηναίους. Οι τελευταίοι συνάπτουν συμμαχία με Ζάκυνθο, Κεφαλληνία και πόλεις της Ακαρνανίας    

Πόλεμοι εναντίον των Περσών: Εκστρατεία στην Αίγυπτο, αποτυχία της, συνέπειες (460/59-454 π.Χ.), μεταφορά του ταμείου της υπό την ηγεσία των Αθηναίων συμμαχίας στην Ακρόπολη των Αθηνών. Σύναψη ανακωχής με τη Σπάρτη (πενταετείς σπονδές, 451 π.Χ.), Απελευθέρωση πόλεων της Κύπρου (451/450 π.Χ.)

Σύναψη ειρήνης με τους Πέρσες, γνωστής ως ειρήνης του Καλλία (449 π.Χ. )

Παράγοντες που συντελούν ώστε οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους να συνάψουν με τους Λακεδαιμονίους και τους συμμάχους τους τριακονταετή συνθήκη ειρήνης (446 π.Χ.) [μάχη Κορωνείας, επαναπροσχώρηση Μεγάρων στην Πελοποννησιακή Συμμαχία, αποστασία Εύβοιας, εισβολή Πελοποννησίων στην Αττική].  Όροι της ειρήνης.

Μετασχηματισμός της Δηλιακής Συμμαχίας σε Αθηναϊκή Ηγεμονία

Σύμμαχοι που αποστατούν επαναφέρονται με ένοπλη επέμβαση στη συμμαχία.

Σε ορισμένες πόλεις (Μίλητος, Ερυθρές), οι Αθηναίοι εγκαθιστούν δημοκρατικά καθεστώτα, που ελέγχονται από Αθηναίο άρχοντα, τον φρούραρχο.

Η αθηναϊκή κυριαρχία κατοχυρώνεται και με τις κληρουχίες (Σκύρος, Νάξος, Άνδρος, Θρακική Χερσόνησος, Εύβοια)

Από το 454 π.Χ., που το συμμαχικό ταμείο μεταφέρθηκε στην Ακρόπολη της Αθήνας, το 1/60 από την ετήσια εισφορά που καθορίσθηκε να πληρώνει κάθε πόλη της συμμαχίας κατατίθεται ως προσφορά στη θεά Αθηνά (απαρχή).

Στις υποχρεώσεις των συμμάχων, θρησκευτικού χαρακτήρα  περιλαμβάνονται:

Η συμμετοχή στα Μ. Διονύσια και στα Μ. Παναθήναια  και η προσφορά κατά τη δεύτερη εορτή «βοός και πανοπλίας».

Στον τομέα της δικαιοσύνης αφαιρούνται από τα δικαστήρια των περισσότερων πόλεων και ανατίθενται στην Ηλιαία  δίκες που επέσυραν θανάτωση, αφαίρεση πολιτικών δικαιωμάτων, εξορία, δήμευση περιουσιών.

Από την ειρήνη στον πόλεμο:

Αποστασία Σάμου και καταστολή

Οι Αθηναίοι: διεισδύουν στην Κ. Ιταλία με την ίδρυση των Θουρίων (443 π.Χ.), και στη Σικελία με τη σύναψη συμμαχιών (Ρήγιο, Λεοντίνοι 433/32 π.Χ. και νωρίτερα), ενισχύουν τη θέση τους στην περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης με την ίδρυση της Βρέας (445 π.Χ. ;)  και της Αμφίπολης (437 π.Χ.) και εξασφαλίζουν σταθερές βάσεις στον Εύξεινο Πόντο εξαιτίας της σημασίας που είχε ο χώρος αυτός για τη διατροφή του αθηναϊκού πληθυσμού και την άλλη ανάπτυξη του εμπορίου.

Πόλεμος Κερκυραίων και Κορινθίων εξαιτίας της Επιδάμνου και ανάμειξη των Αθηναίων υπέρ των πρώτων με τους οποίους συνάπτουν επιμαχία.

Αποστασία Ποτείδαιας και πόλεων της Χαλκιδικής από τους Αθηναίους με υποστήριξη της Σπάρτης, των Κορινθίων και του βασιλέα της Μακεδονίας Περδίκκα Β΄. Πολιορκία της Ποτείδαιας από τους Αθηναίους (432 π.Χ.)

Οι Κορίνθιοι κατηγορούν τους Αθηναίους στη Σπάρτη ότι υποδουλώνουν ελληνικές πόλεις και ζητούν την παρέμβασή της.

Η σπαρτιατική απέλλα αποφασίζει τη διάλυση των τριακονταετών σπονδών και κήρυξη πολέμου εναντίον των Αθηναίων

Τα μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας συντάσσονται με την απόφαση της Σπάρτης.          

  Έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.), της ευρύτερης και μακρότερης έως τότε ενδοελληνικής σύγκρουσης.

                              ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ ΣΠΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΘΗΒΑΣ -ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 

Η Ηγεμονία της Σπάρτης 404 π.Χ-371 π.Χ.

Από την κατάλυση της αθηναϊκής ηγεμονίας έως και την Ανταλκίδειο ειρήνη (387 π.Χ.):

Συμπεριφορά της Σπάρτης προς τους Αθηναίους και τους άλλοτε συμμάχους τους :

Όροι που επιβλήθηκαν:

-στους Αθηναίους (κατεδάφιση μακρών τειχών και τειχών του Πειραιά, παράδοση στόλου, εκτός από 12 πλοία, επάνοδος κληρούχων στην Αθήνα και φυγάδων (εξορίστων) στις πατρίδες τους, αποκατάσταση «πατρίου πολιτείας»). Διακυβέρνηση των Τριάκοντα και πτώση τους. Αποκατάσταση της δημοκρατίας επί άρχοντα Ευκλείδη (403 π.Χ.)

-στις άλλες πόλεις: δεκαρχίες, αρμοστές

Συμπεριφορά της Σπάρτης προς τα μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας . Εκδηλώσεις δυσαρέσκειας.

Οι επιπτώσεις του Πελοποννησιακού πολέμου στην κοινωνία και την οικονομία.

Η Σπάρτη αναλαμβάνει να προασπίσει την ελευθερία των πόλεων του μικρασιατικού ελληνισμού. Αντιδράσεις Περσών: προσπάθεια δημιουργίας αντιπερισπασμού με χρηματοδότηση Θηβαίων και άλλων δυσαρεστημένων με την πολιτική της Σπάρτης, οργάνωση στόλου με περσικά χρήματα και αθηναϊκή συνδιοίκηση, συνέπειες από τη δράση του (ναυμαχία Κνίδου 394 π.Χ., ολοκλήρωση ανοικοδόμησης τειχών Αθηνών)

Κορινθιακός-Βοιωτικός πόλεμος (395-387), κατάληξη: Ανταλκίδειος ειρήνη.

Από την Ανταλκίδειο ειρήνη έως και τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.)   

Επιβολή της σπαρτιατικής αρχής στον ελλαδικό χώρο: Διοικισμός Μαντινέων        (385 π.Χ.). Κατάληψη Καδμείας στη Θήβα (382 π.Χ.). Διάλυση Χαλκιδικού Κοινού με σπαρτιατική επέμβαση (382-379 π.Χ.) Αντιδράσεις Θηβαίων και Αθηναίων: Απελευθέρωση Καδμείας, Β΄Αθηναϊκή Συμμαχία (όροι, σκοπός, δράση).

Η ειρήνη του 371 και η μάχη των Λεύκτρων.

Η Ηγεμονία της Θήβας (371-362 π.Χ.)

Άμεσες συνέπειες της ήττας της Σπάρτης: Σύγκληση συνεδρίου στην Αθήνα, Συνοικισμός και τείχιση Μαντινέων, Ίδρυση Αρκαδικού κοινού, θεσμοί.

1^η εισβολή του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο και αποτελέσματα

Επέμβαση Θηβαίων στη Μακεδονία και Θεσσαλία.

Ηγεμονικές διαθέσεις Αρκάδων. Άδακρυς μάχη (368 π.Χ.).

Αποστολή πρέσβεων ελληνικών πόλεων στα Σούσα (367 π.Χ.) και αποτελέσματα

Ναυτική δράση Αθηναίων από το 368-364 π.Χ. και αντιδράσεις Θηβαίων

Διάσπαση Αρκαδικού κοινού

Μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.). Η «Κοινή Ειρήνη» του 362 π.Χ., ευρύτερη συνειδητοποίηση της αδυναμίας μονιμότερης πολιτικής λύσης στο ελληνικό πρόβλημα με τους έως τότε διεκδικητές της ηγεμονίας στον ελλαδικό χώρο.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ  ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ  ΕΠΙ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Β΄

(Διάγραμμα μαθήματος)

-Η Μακεδονία έως τον Φίλιππο

-Δράση Φιλίππου   από το 359-354 π.Χ. : Αποκατάσταση συνοχής μακεδονικού κράτους, δημιουργία ισχυρής πολεμικής μηχανής. Κατακτήσεις : Αμφίπολη (357 π.Χ.),  Πύδνα, Δυτική Θράκη, (356 π.Χ.), γίνεται κύριος της χρυσοφόρου περιοχής του Παγγαίου, σημασία,  Μεθώνη (354 π.Χ.)

-Ανάμειξη σε υποθέσεις της Ν. Ελλάδος στο πλαίσιο του Γ΄ Ιερού πολέμου:

Καλείται από Αλευάδες Θεσσαλίας εναντίον του τυράννου των Φερών Λυκόφρονα, ο οποίος ενισχύει τον αρχηγό των Φωκέων Ονόμαρχο, ηττάται σε δύο μάχες (353 π.Χ.), τον επόμενο χρόνο νικά τον Ονόμαρχο στο Κροκωτό Πεδίο και εμφανίζεται ως προστάτης των Αμφικτιόνων και τιμωρός των ιεροσύλων Φωκέων. Η καταδίωξή τους αναχαιτίζεται από τους Αθηναίους.

-Η οικονομική μεταρρύθμιση του Εύβουλου στην Αθήνα (με πρότασή του ψηφίσθηκε νόμος που επέβαλλε τη μεταφορά των περισσευμάτων του τακτικού προϋπολογισμού στο ταμείο των θεωρικών) .

-Ο Δημοσθένης θεωρεί τον Φίλιππο εχθρό των Αθηναίων και στηλιτεύει την αδράνεια και αναβλητικότητά τους

- Κατάληψη της Ολύνθου. Ο Φίλιππος προσαρτά τις πόλεις της Χαλκιδικής στο μακεδονικό κράτος (348 π.Χ.)

-Διαπραγματεύσεις Αθηναίων και Φιλίππου που κατέληξαν στη σύναψη της Φιλοκρατείου ειρήνης (346 π.Χ.) Η ειρήνη έγινε με βάση το  status quo χωρίς όμως να συμπεριληφθούν σε αυτήν οι Φωκείς , που υπετάγησαν από τον Φίλιππο λίγο αργότερα . Όροι που τους επιβλήθηκαν από το Αμφικτιονικό Συνέδριο.

-Εκστρατεία  Φιλίππου στη Θράκη και αντιδράσεις Αθηναίων (342-339 π.Χ.):

Επέκταση Μακεδονικού κράτους έως τον Έβρο, δημιουργία εστιών οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης , Πολιορκία Περίνθου και Βυζαντίου, Αποστολή από τους Αθηναίους του στρατηγού Διοπείθη στη Θρακική Χερσόνησο, Πρεσβεία Αθηναίων στην Πελοπόννησο προς αναζήτηση συμμάχων εναντίον του Φιλίππου Β, Τροποποίηση νόμου Περιάνδρου, Αποστολή ναυτικής βοήθειας στους Βυζαντίους.

-Δ΄  Ιερός πόλεμος, οι Αμφικτίονες καλούν τον Φίλιππο Β΄ να αναλάβει την ηγεσία του (339 π.Χ.). Εκείνος αποδέχεται και οδηγεί το στρατό του στην Ελάτεια, πόλη των Φωκέων  την οποία οχυρώνει.

-Οι Θηβαίοι συμμαχούν με Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου. Μάχη Χαιρωνείας (Αύγουστος 338 π.Χ.). Συμπεριφορά Φιλίππου  προς ηττημένους.

-Σύμφωνο Κοινής ειρήνης-όροι, και σύμπηξη αμυντικής και επιθετικής συμμαχίας μεταξύ Φιλίππου  και όσων μετείχαν στην κοινή ειρήνη

-Ο Φίλιππος αναδεικνύεται στρατηγός αυτοκράτωρ για τον πόλεμο εναντίον των Περσών

-Δολοφονία Φιλίππου στο θέατρο των Αιγών (336 π.Χ.)

Δημιουργία τού παγκόσμιου κράτους του Αλεξάνδρου και δυναμική ελληνική επέκταση στην Ανατολή – Διάγραμμα μαθήματος

Εκπαίδευση Αλεξάνδρου (Αριστοτέλης και σημασία του στα πλαίσια και της πολιτικής του μακεδονικού βασιλείου-νουθεσίες προς Αλέξανδρο, διαφοροποίηση). Παραλαβή-συνέχιση πανελλήνιου προγράμματος Φιλίππου Β΄ και Ελληνικής Συμμαχίας/Κοινού των Ελλήνων.

Κατάπνιξη εξέγερσης Θηβαίων και καταστροφή Θήβας (335 π.Χ.). Σημασία συμμετοχής ελλ. πόλεων στην εκστρατεία προς την Ανατολή: από τις περ. 37000 άνδρες του στρατεύματος Αλεξάνδρου περ. το ½ πολίτες ελληνικών πόλεων. Χαρακτηριστικό επίσης: περ. ίσες δυνάμεις Μακεδόνων με Αλέξανδρο στην Ασία και υπό τη διοίκηση του Αντιπάτρου προς επιτήρηση του ελλαδικού χώρου.

Κατακτητική εκστρατεία αλλά με επιστημονικό και πρακτικό πνεύμα (συμμετοχή Καλλισθένη κ.ά. λογίων, πλους Νεάρχου και εξερεύνηση Ινδικού-Περσικού Κόλπου συνειδητοποίηση )

Βασικοί σταθμοί: μάχες Γρανικού (334, ανάθημα των περίφημων 300 πανοπλιών στην Ακρόπολη των Αθηνών, επιγραφή και σημασία της), Ισσού (333, ακόλουθη κατάληψη φοινικικής ακτής, διασφάλιση προσόδου στη Μέση Ανατολή, διπλωματικός διάλογος με Δαρείο Γ΄), κατάκτηση Αιγύπτου και ίδρυση Αλεξανδρείας-επίσκεψη στο Αμμώνειο (αρχές 331), Οκτ. 331: τελική αναμέτρηση και ήττα Περσών στα Γαυγάμηλα. Πυρπόληση Περσέπολης και τέλος πανελλήνιας εκστρατείας στα Εκβάτανα (αρχές 330). Παραλαβή σφραγίδας Δαρείου και νόημα διαδοχής του και προσαρμογής στο αχαιμενιδικό βασιλικό τυπικό. 330-327: εσωτερικές δυσκολίες με τη μακεδονική ηγεσία, προώθηση μέχρι Βακτριανής-Σογδιανής, γάμος με Ρωξάνη (θυγατέρα κυβερνήτη Σογδιανής). 327-325: Εκστρατεία στην Ινδία, στροφή στον Υδάσπη, επιστροφή μέσω εκβολών Ινδού, σημασία της επιστροφής στρατού και στόλου παραλιακά.

324 (άνοιξη): γάμοι Σούσων , σχηματισμός του Τάγματος των Επιγόνων. Έννοια της διεθνοτικής πολιτικής του Αλεξάνδρου. Στάση στην Ώπη, συμφιλίωση του στρατού και η περίφημη κοινή γιορτή επισφράγισης του διεθνούς χαρακτήρα της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου. Την ίδια χρονιά διάταγμα επιστροφής των εξορίστων στις ελληνικές πόλεις και προώθηση της λατρείας του Αλεξάνδρου (πρόβλημα). Το 323 προετοιμασία εκστρατείας στην Αραβία και θάνατος τον Ιούνιο του 323 π.Χ.

Αποτίμηση του έργου του Αλεξάνδρου από συγχρόνους και μεταγενέστερους. Αίσθηση ανατροπής των έως τότε δεδομένων κυριαρχίας του αρχαίου κόσμου (βλ. απόσπασμα Δημητρίου Φαληρέως) και ήδη αρχαία εξιδανίκευση της πολιτικής του Αλεξάνδρου και των στόχων του (Πλουτάρχου, Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου τύχης ἢ ἀρετῆς και σύνδεση της πολιτικής του Αλεξάνδρου με τη στωική φιλοσοφία). Μέση γραμμή ερμηνείας (πολιτικός ρεαλισμός αλλά και συνειδητή υπέρβαση έως τότε εθνικών ορίων προκειμένου να ιδρυθεί μονιμότερη αυτοκρατορία). Αξία κομήτη με μόνιμο απαύγασμα στις μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους.

Διάδοχοι και Επίγονοι του Αλεξάνδρου. Η πρώιμη διαμόρφωση του Ελληνιστικού κόσμου έως τη δυναμική εμφάνιση της Ρώμης στην ελληνική Ανατολή (323-217 π.Χ.) – Διάγραμμα μαθήματος

Από τον θάνατο του Αλεξάνδρου και μετά η αρχαία ελληνική πολιτική ιστορία αναπτύσσεται ως ελληνιστική ιστορία (επικρατών όρος του J. G. Droysen) έως τη σταδιακή επικράτηση των Ρωμαίων στη Μεσόγειο και πέραν αυτής.  Η περίοδος αυτή μπορεί να διακριθεί σε δύο βασικές ενότητες: τη φάση της πρώτης διαμόρφωσης και  σπονδυλωτής αποκρυστάλλωσης των ελληνιστικών μοναρχιών (323 έως 301 ή 281 ή 276, βλ. παρακάτω) και την επόμενη, της αυτόνομης ακόμη ως προς τη Ρώμη παραπέρα εξέλιξης των μοναρχιών αυτών και του υπόλοιπου κόσμου της ανατολικής Μεσογείου (έως το 217 και τη συνθήκη της Ναυπάκτου).

Πρώτη ενότητα. Η διαδοχή του Αλεξάνδρου ανέδειξε σαφέστερα τον προσωποπαγή χαρακτήρα του κράτους του, αφού εξελίχθηκε ως μακρόσυρτη διαδικασία αφ’ ενός τυπικής συνέχειας της δυναστείας του, αφ’ ετέρου όμως -και κυρίως- ως βαθμιαία αποδέσμευση των φιλοδοξιών και της διάθεσης για δημιουργία επί μέρους ηγεμονιών από τους βασικούς συνεργάτες του και τους απογόνους τους (με τους αρχαίους όρους, αντίστοιχα, τους Διαδόχους και τους Επιγόνους). Η τυπική διαδοχή του Αλεξάνδρου από τον προβληματικό ετεροθαλή αδελφό του Φίλιππο Γ΄ Αρριδαίο και τον ανήλικο Αλέξανδρο Δ΄ (γιο της Ρωξάνης), που αποφασίσθηκε στη Βαβυλώνα το καλοκαίρι του 323, ήταν ένας πρώτος συμβιβασμός των Διαδόχων που δύσκολα συγκάλυπτε τις βλέψεις τους. Υπό τις συνθήκες αυτές ο πρώτος «επιμελητής των βασιλέων» και κύριος προασπιστής της διατήρησης της ενότητας της αυτοκρατορίας, ο Περδίκκας, επενδυόταν ήδη όχι απλώς αντιβασιλικά αλλά βασιλικά καθήκοντα κι αρμοδιότητες. Ο συνασπισμός των βασικών Διαδόχων εναντίον του επέφερε την πτώση του και την ανακατανομή των βασικών διοικητικών θέσεων-περιοχών (σατραπειών του παλιού περσικού κράτους) στη σύσκεψη του Τριπαραδείσου (321). Εδώ τα αντιβασιλικά καθήκοντα ανατέθηκαν στον γηραιό Αντίπατρο ο οποίος επέστρεψε στη Μακεδονία με τους δύο επίσημους βασιλείς, αφήνοντας ως ουσιαστικό διοικητή στο μεγαλύτερο μέρος της Μ. Ασίας τον Αντίγονο τον Μονόφθαλμο, ενώ η Αίγυπτος περιερχόταν πια σταθερά υπό τη διακυβέρνηση του Πτολεμαίου του Λάγου και η Βαβυλωνία αργότερα υπό τον Σέλευκο. Την περιοχή του Ελλησπόντου και των ακτών του (Θράκης-ΒΔ. Μ. Ασίας) έλεγχε ο Λυσίμαχος. Ο θάνατος του Αντιπάτρου (319) απελευθέρωσε ακόμη περισσότερο τις επί μέρους φιλοδοξίες των Διαδόχων: ο ίδιος ο γιος του Αντίπατρου, ο Κάσσανδρος, αμφισβήτησε τον τυπικό καινούργιο αντιβασιλιά και κατέλαβε τη Μακεδονία. Εξόντωση κατά σειράν Φιλίππου Αρριδαίου και συζύγου του Ευρυδίκης από την Ολυμπιάδα (ως συνεργαζομένων με Κάσσανδρο) και μετά της ίδιας της Ολυμπιάδας απ’ τον τελευταίο. Ανάδειξη των φιλοδοξιών του Αντίγονου και διεκδίκηση για λογαριασμό αυτού και του γιού του Δημήτριου (Πολιορκητή) της μονοκρατορίας στην όλη έκταση της παλιάς αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου. Η επιβλητική όμως παρουσία του Αντίγονου του Μονόφθαλμου (ιδίως από το 314 και μετά) συνένωσε εναντίον του τους Πτολεμαίο (βασικό του αντίπαλο), Σέλευκο, Κάσσανδρο και Λυσίμαχο. Ταυτόχρονη ιδιαίτερη εκδήλωση του προγράμματος προσεταιρισμού σημαντικών πόλεων στον αιγαιακό χώρο από τους Αντίγονο και Δημήτριο με τη διακήρυξη υπέρ της ελευθερίας των ελληνικών πόλεων. Μετά την εξόντωση απ’ τον Κάσσανδρο (310) και της Ρωξάνης με τον Αλέξανδρο Δ΄ προλείανση του εδάφους για την ανάληψη και του χηρεύοντος πλέον βασιλικού αξιώματος από τους Διαδόχους. Η ναυτική νίκη του Αντίγονου επί του Πτολεμαίου στη Σαλαμίνα της Κύπρου τον ενθάρρυνε ν’ αναλάβει επίσημα τον τίτλο του βασιλιά, δίνοντας έτσι το παράδειγμα που ακολούθησαν αμέσως κι οι άλλοι βασικοί Διάδοχοι («έτος των βασιλέων», 306 π.Χ.).

Βασικοί παραπέρα σταθμοί: Μάχη της Ιψού (301) όπου ήττα-θάνατος Αντιγόνου, επιβίωση γιού του και ναυτικής του δύναμης μ’ επίκεντρο την Κύπρο. Αργότερα μετά τον θάνατο του Κασσάνδρου επιχειρήσεις του Δημητρίου στον ελλαδικό χώρο και εξασφάλιση του βασιλείου της Μακεδονίας για το διάστημα 294-288, αντίστοιχη απώλεια Κύπρου και θέσεων στην Ανατ. Μεσόγειο που περιέρχονται στον Πτολεμαίο Α΄ (Σωτήρα). Έξωση του Δημήτριου από τη Μακεδονία, μετά την εκδήλωση και πάλι ευρύτερων μεσογειακών φιλοδοξιών του και επακόλουθη συνένωση δράσης όλων των βασικών αντιπάλων του, περιέλευσή του σε αιχμαλωσία υπό τον Σέλευκο και θάνατός του (283). Το 281 εξάλειψη και του Λυσιμάχου και του κράτους του από τον Σέλευκο (Μάχη Κουροπεδίου). Η Μακεδονία ξαναβρίσκει τη δύναμή της και μακρόπνοη δυναστική σταθερότητα μόλις το 276 με την οριστική εγκατάσταση του γιού του Δημήτριου, Αντίγονου Β΄ (Γονατά) στην Πέλλα. Βασικές πλέον «μεγάλες δυνάμεις» του ελληνιστικού κόσμου παρέμεναν τα βασίλεια: των Πτολεμαίων με κεντρικό κορμό την Αίγυπτο και βασιλική έδρα την Αλεξάνδρεια, των Σελευκιδών από Μ. Ασία έως Μεσοποταμία και παραπέρα, με βασιλική έδρα την Αντιόχεια επί του Ορόντη στη Συρία (και συμπληρωματικά διοικητικά κέντρα τις Σάρδεις της Λυδίας αλλά και τη Σελεύκεια επί του Τίγρητος στη Μεσοποταμία), και η Μακεδονία υπό την ηγεσία της γενιάς του Αντίγονου (Αντιγονιδών) με βασιλικές έδρες τόσο την Πέλλα όσο και τη Δημητριάδα (σημ. Βόλο).

Δεύτερη ενότητα. Στα περίπου εξήντα ακόλουθα χρόνια (276-217) ο ελληνιστικός κόσμος έζησε μια ευαίσθητη ισορροπία δυνάμεων (καλλίτερα ίσως: αδυναμιών) μεταξύ των βασικών παραπάνω συντελεστών του όλου πολιτικού παιχνιδιού. Βασικά στοιχεία της εξέλιξης ήταν: (α) η συνεχής διεκδίκηση της περιοχής της Κοίλης Συρίας (δηλ. περ. της παράκτιας ζώνης της αν. Μεσογείου από τη Γάζα έως τη σημ. Συρία), πτολεμαϊκής κτήσης από το 301 (κι έως το 200), από τους Σελευκίδες, ώστε οι σχέσεις των δύο βασιλείων να περάσουν πολλές φάσεις αναμετρήσεων («Συριακοί Πόλεμοι»). (β) Η βαθμιαία απόσπαση διάφορων περιοχών και η μεταβολή τους σ’ ανεξάρτητα βασίλεια στον αχανή χώρο της αρχικής επικράτειας των Σελευκιδών: λαμπρότερο παράδειγμα το βασίλειο του Περγάμου στη ΒΔ Μ. Ασία, αλλά σημαντικά και τα βασίλεια Βιθυνίας, Καππαδοκίας, Πόντου, Βακτριανής. (γ) Στο πτολεμαϊκό βασίλειο χάραξη μιας πολιτικής συστηματικής οργάνωσης-εκμετάλλευσης της Αιγύπτου από την πτολεμαϊκή δυναστεία, με επιδέξια θρησκευτική-ιδεολογική προσέγγιση των γηγενών και με την ένταξη των Πτολεμαίων στις τοπικές παραδόσεις. (δ) Στον ελλαδικό χώρο συνεχής προσπάθεια ελέγχου των Αντιγονιδών πάνω στις ελληνικές πόλεις (ιδιαίτερα την Αθήνα) αλλά και τον νησιωτικό χώρο του Αιγαίου και αντιπαλότητα με τα συμφέροντα των Πτολεμαίων στον ίδιο χώρο. Ανάπτυξη της δύναμης και μεταβολή σ’ υπολογίσιμους πολιτικούς παράγοντες των ήδη παλιότερα υπαρχουσών συμπολιτειών (ιδίως της αχαϊκής και της αιτωλικής), αρχικά και των δύο ως αντιπαλαιστών του όποιου μακεδονικού ελέγχου στη νοτιότερη Ελλάδα. Απ’ αυτές η πρώτη, μπροστά στην αναβίωση των ηγεμονικών διεκδικήσεων της Σπάρτης στην Πελοπόννησο από την εποχή των μεταρρυθμιστών βασιλέων της Άγιδος Δ΄και Κλεομένους Γ΄ (λίγο μετά τα μέσα του 3^ου αι. π.Χ.),  άγεται τελικά σε «ιστορικό συμβιβασμό» με την Μακεδονία και συμμετοχή σε μια αναβίωση της Ελληνικής Συμμαχίας της τελευταίας στον ελλαδικό χώρο επί του Αντίγονου Γ΄ του Δώσωνα (224), ενώ οι Αιτωλοί –ιδιαίτερα ενισχυμένοι από άποψη πανελλήνιας φήμης με την αποφασιστική τους συμμετοχή στην απόκρουση μιας εισβολής Γαλατών στην Ελλάδα κατά τα έτη 280-279 π.Χ.- παραμένουν πάντα εχθρικοί προς την (κοντινότερή τους) Μακεδονία έως και την τελευταία συνθήκη μεταξύ ελληνικών κρατών χωρίς τη συμμετοχή της Ρώμης, που ήταν ακριβώς η Ειρήνη της Ναυπάκτου (217).

Η αναμέτρηση της Ρώμης με τον ελληνιστικό κόσμο και η υποταγή του (215-31 π.Χ.)

Διάγραμμα μαθήματος

Στο συνέδριο ειρήνευσης μεταξύ των αντιμαχομένων δυνάμεων στην Ελλάδα που συγκλήθηκε το 217 στη Ναύπακτο ο εκπρόσωπος των Αιτωλών Αγέλαος, σύμφωνα με τον Πολύβιο (βλ. πηγές), υπαινίχθηκε σαφώς ότι τα περιθώρια αυτόνομων κινήσεων των πολιτικών δυνάμεων της ελληνιστικής Ανατολής στένευαν δραματικά: ‘σύννεφα από τα δυτικά’ (ἀπὸ τῆς ἑσπέρας νέφη) προοιώνιζαν καταιγίδες εξελίξεων και παρεμβάσεων από τη δυτική προς την ανατολική Μεσόγειο. Ήδη οι Ρωμαίοι είχαν έως τότε αναμετρηθεί με μια αξιόλογη ελληνιστική δύναμη, τον βασιλιά Πύρρο της Ηπείρου και είχαν μ’ επιτυχία αποκρούσει την  παρέμβασή του υπέρ της ελληνικής πόλης του Τάραντος(280-275 π.Χ.), είχαν δε αργότερα επιβληθεί σε μια πρώτη φάση στην μεγάλη τους αντίζηλο στη Δ. Μεσόγειο, την Καρχηδόνα (241: τέλος Α΄ Καρχηδονιακού Πολέμου των Ρωμαίων, κατάκτηση Κορσικής, Σαρδηνίας και μεγάλου μέρους της Σικελίας πλην του διατηρηθέντος βασιλείου των Συρακουσών). Εκδήλωση και ανατολικότερων στρατηγικών ενδιαφερόντων των Ρωμαίων με την αντιμετώπιση σε δύο φάσεις (229-8, 219) και των Ιλλυριών πειρατών και δημιουργία πρώτων συστηματικότερων φιλικών σχέσεών τους με ελληνικές πόλεις του Ιονίου (π.χ. Κέρκυρα), εισδοχή τους και στους πανελλήνιους αγώνες των Ισθμίων. Κατά τη διάρκεια πλέον της δεύτερης μεγάλης αναμέτρησης Ρώμης-Καρχηδόνας («Πόλεμος του Αννίβα», 218-201) επέρχεται η ευρύτερη «συμπλοκή» συμφερόντων και δυνάμεων στη Μεσόγειο, δηλ. κατ’ αρχάς η εμπλοκή του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας στη σύρραξη ως συμμάχου των Καρχηδονίων και αντιπάλου των Ρωμαίων. Οι έως τότε ενδοελληνικές αντιπαραθέσεις διευρύνονται πλέον μόνιμα με την προσθήκη του ρωμαϊκού παράγοντα που δρα τώρα και στον κυρίως ελλαδικό χώρο. Η Αιτωλική Συμπολιτεία «υποδέχεται» αρχικά τους Ρωμαίους ως συμμάχους κατά της Μακεδονίας. Μια πρώτη ειρήνευση μεταξύ Ρώμης και Μακεδονίας (205) δεν μπορούσε παρά νάχει χαρακτήρα ανακωχής ώσπου να τελειώσει η καταπολέμηση του Αννίβα. Μετά οι φιλοδοξίες Αντιγονιδών (Φίλιππος Ε΄ Μακεδονίας) και Σελευκιδών (Αντίοχος Γ΄ Μέγας) εις βάρος των Πτολεμαίων, όνειρα να κλείσουν δυναμικά παλιοί λογαριασμοί των ελληνιστικών μοναρχιών, διαταράσσουν σοβαρά το πάντα ευαίσθητο ισοζύγιο δυνάμεων στην Αν. Μεσόγειο και πείθουν τη Ρώμη σε συνεργασία με παραπέρα συμμάχους της ελληνικές δυνάμεις (βασίλειο Περγάμου, Ρόδος) να επιδιώξει σε αλλεπάλληλες πολεμικές φάσεις τον ουσιαστικό έλεγχο και της μεσογειακής Ανατολής, δηλ. του κυρίως ελληνιστικού κόσμου. Το 197 η Ρώμη πετυχαίνει το πρώτο σοβαρό πλήγμα στη δύναμη της Μακεδονίας που επιστρέφει στα προ Φιλίππου Β΄ όριά της στον νότο, χάνοντας το παλιό εξάρτημά της τη Θεσσαλία αλλά και οποιαδήποτε δυνατότητα ναυτικής δύναμης, παραιτείται δε κάθε ουσιαστικής έννοιας ηγεμονίας στην Ελλάδα. Αργότερα (168, μάχη Πύδνας) το μακεδονικό βασίλειο ηττάται οριστικά και καταργείται ως πολιτειακή μορφή. Η Ρώμη το τεμαχίζει διοικητικά σε τέσσαρες δήθεν αυτόνομες περιοχές («μερίδες») υπό τον έμμεσο έλεγχό της, αργότερα ακόμη (148) τις ξανασυνενώνει πια σε μια πρώτη επίσημα δική της διοικητική περιφέρεια («επαρχία»), ενώ το 146 έχουμε και την κατάλυση της αυτόνομης Αχαϊκής Συμπολιτείας και την καταστροφή της Κορίνθου. Το ένα μετά το άλλο τα ελληνιστικά κράτη (βασίλεια, συμπολιτείες, πόλεις) γνωρίζουν την δεξιοτεχνική επιβολή αρχικά έμμεσου και τελικά άμεσου ρωμαϊκού διοικητικού ελέγχου. Οι Σελευκίδες (Αντίοχος Γ΄) το 188 με τη συνθήκη της Απαμείας χάνουν οριστικά κάθε δυνατότητα διεκδίκησης επί εδαφών της Μ.Ασίας, αργότερα (168, Αντίοχος Δ΄ στην Ελευσίνα, προάστειο της Αλεξανδρείας) διδάσκονται δραματικά ότι δεν μπορούν ν’ αναπτύξουν οποιαδήποτε παραδοσιακή γι’ αυτούς φιλοδοξία εις βάρος των άλλων ελληνιστικών δυνάμεων. Συμβαίνει σταδιακή μετατροπή των συμμάχων της Ρώμης σε πελάτες της κατά τις βασικές αντιλήψεις των Ρωμαίων, που ίσχυαν και για τις εσωτερικές κοινωνικές σχέσεις της όλο και σαφέστερα αναδυόμενης κοσμοκράτειρας πόλης τους. Χαρακτηριστική η επανειλημμένη κληροδότηση από ελληνιστικούς μονάρχες των επικρατειών τους στη Ρώμη, την επόπτρια και τελικό καρπωτή της όποιας εξουσίας τους (έτσι π.χ. το 133 το βασίλειο του Περγάμου μεταβιβάζεται επίσημα, όχι όμως τελικά χωρίς αντίσταση) στη Ρώμη. Η δραστικότερη (κι αιματηρότερη) αμφισβήτηση αυτής της εξέλιξης προήλθε από το εξελληνισμένο βασίλειο του Πόντου (Μιθριδάτης ΣΤ΄ ο Μέγας) την περίοδο 89-67 π.Χ., πάλι με τελική επικράτηση της Ρώμης. Το σκιώδες πλέον βασίλειο των Σελευκιδών μετατρέπεται από τον Πομπήιο σε ρωμαϊκή επαρχία (64 π.Χ.), ενώ η τελικά μοιραία «οικογενειακή εμπλοκή» των Πτολεμαίων στην επιθανάτια διαδικασία της ρεπουμπλικανικής Ρώμης (σχέση Κλεοπάτρας Ζ΄ της Μεγάλης με τον Καίσαρα και μετά με τον Μάρκο Αντώνιο) επιφέρει και την κατάλυση του βασιλείου των Πτολεμαίων μετά την ήττα του Ακτίου (31 π.Χ.) και την μετατροπή του επίσης σε ρωμαϊκή επαρχία, προσωπικά μάλιστα εποπτευόμενη από τον Οκταβιανό-Αύγουστο και τους διαδόχους του. Η έστω σχετικά αυτόνομη πολιτική παράδοση του Αλεξάνδρου είχε τελειώσει, όμως η Ρώμη είχε ήδη σταδιακά ενταχθεί σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινού ελληνιστικού πολιτισμού.

Η κοινωνική, οικονομική και πνευματική δομή και εξέλιξη του ελληνιστικού κόσμου έως τον Αύγουστο.

Διάγραμμα μαθήματος

Η δυναμική διεύρυνση των ορίων του ελληνόφωνου κόσμου ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου δεν έπαυσε να ισχύει και μετά τον πολιτικό κατακερματισμό του κράτους του. Δημιουργήθηκε έτσι η βάση για ομοιότροπες κοινωνικές, οικονομικές και πνευματικές εξελίξεις σ’ όλον τον ελληνιστικό κόσμο. Βασικά χαρακτηριστικά αυτού του κόσμου ήταν η επιβλητική παρουσία μεγαλύτερων και μικρότερων μοναρχιών όπου παρά την μεγάλη τους επί μέρους διαφοροποίηση συναντώνται καίρια κοινά σημεία: (α) η ύπαρξη μιας βασικής κοινής διοικητικής δομής (βασιλικός θεσμός μιας προσωποπαγούς μοναρχίας στα χνάρια του Αλεξάνδρου, θεσμός των φίλων, δηλ. των βασικών επιτελών-αυλικών του μονάρχη, μονιμότερη εγκατάσταση-οικισμοί  Ελλήνων και εξελληνισμένων στρατιωτών και αξιωματούχων στην επικράτεια των διάφορων μοναρχιών), (β) η ίδρυση σειράς νέων πόλεων μοναρχικής έμπνευσης και ονοματοδοσίας (π.χ. διάφορες Σελεύκειες κι Αντιόχειες στο κράτος των Σελευκιδών, Πτολεμαΐδες και Αρσινόες στων Πτολεμαίων), (γ) η ανάπτυξη του φαινομένου της θεοποίησης και λατρείας των ηγεμόνων ως στοιχείου συναρμογής ελληνικών και γηγενών παραδόσεων και έξαρσης της θέσης του ηγεμόνα αλλά και συνοχής εθνικά πολυμιγών κρατών, (δ) η ιδιαίτερη προσπάθεια διάφορων δυναστικών οίκων, ιδιαίτερα όμως των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και των Ατταλιδών του Περγάμου, να προβληθούν (κι έτσι να νομιμοποιηθούν καλλίτερα) ως προστάτες των γραμμάτων και των τεχνών. Παράλληλα, συντελείται σε ευρύτερα γεωγραφικά πλαίσια η δημιουργία μιας εκχρηματισμένης οικονομίας (δηλ. με την έκδοση και κυκλοφορία νομισμάτων ως βάσης των οικονομικών και εμπορικών δοσοληψιών) και η παραπέρα γεωγραφική διερεύνηση της αρχαίας οικουμένης προς την Ανατολή (Ινδίες) και τη νοτιότερη Αφρική (Αιθιοπία).

Παρά τον κυρίαρχο ρόλο των μοναρχιών στον ελληνιστικό κόσμο το βασικό κύτταρο πολιτειακής, κοινωνικο-οικονομικής και φυσικά πολιτισμικής οργάνωσης δεν έπαυε να είναι η ελληνική πόλις και οι κύριες εκδηλώσεις της. Τόσο στις παλιότερες πόλεις (ιδρυμένες πριν από την περίοδο αυτή) όσο και στις νεότερες σημειώνεται ιδιαίτερη ανάπτυξη του θεσμού του γυμνασίου, που γίνεται τώρα σαφέστερα και γενικότερα όχι μόνον χώρος αθλητικής δραστηριότητας και άσκησης αλλά  και κέντρο πνευματικής μόρφωσης για Έλληνες και μη, βιώνει δε ευρύτατη διάδοση. Παράλληλα, συναντούμε την τάση της ελληνικής ν’ απλοποιήσει τους επί μέρους διαλεκτικούς σχηματισμούς της και να δημιουργήσει ένα κοινό γλωσσικό όργανο (κοινή) για όλους τους κατοίκους του ελληνιστικού κόσμου, με υιοθέτηση μάλιστα και στοιχείων των επί μέρους παλιότερων γλωσσών στον ίδιο χώρο. Δεν είναι τυχαίο ότι στην κοινή αυτή γράφεται ήδη ένα τόσο σημαντικό ιστοριογραφικό έργο όπως οι Ἱστορίαι του Πολυβίου του Μεγαλοπολίτη (2^ος αι. π.Χ.) αλλά κι αργότερα παρουσιάζονται τα Ευαγγέλια των Χριστιανών.

Ως πνευματικά κέντρα διαπρέπουν ιδιαίτερα τόσο η πολιτικά πια εξουθενωμένη Αθήνα (όπου π.χ. δρουν μια σειρά λογίων άλλης προέλευσης όπως ο ιδρυτής της στωικής φιλοσοφίας Ζήνων ο Κιτιεύς -βλ. πηγές- και ο Επίκουρος ο Σάμιος, γενάρχης των Επικουρείων) όσο και η  ουσιαστική της συνεχίστρια, η πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια, όπου οι χορηγίες των Πτολεμαίων δημιουργούν θεσμούς (Μουσείο, Βιβλιοθήκη) αλλά και γενικότερα λειτουργούν ως μαγνήτης στρατολόγησης σημαντικών λογίων από διάφορα σημεία του ελληνικού κόσμου. Τα λόγια του Ηρώνδα (βλ. πηγή) δίνουν το κλίμα του θαυμασμού της εποχής γι’ αυτό το λαμπρό κέντρο όπου συνέρρεαν άνθρωποι κι αγαθά από παντού όπως στην Αθήνα του Περικλή (κατά τον Ἐπιτάφιο στον Θουκυδίδη). Η κληρονομία της επιστημονικής αξιοποίησης του πλουσιότατου υλικού που συγκεντρώθηκε, συστηματοποιήθηκε και μελετήθηκε εκεί είναι ακόμη και σήμερα η αναγνωρίσιμη βάση όχι μόνον για την παραπέρα εξέλιξη των ανθρωπιστικών επιστημών αλλά και για τα μαθηματικά, τη γεωγραφία και την ιατρική (παραδείγματα ιατρικών όρων που πρώτοι καθιέρωσαν οι μεγάλοι γιατροί της Αλεξάνδρειας).

Οι Ρωμαίοι δεν έμειναν εκτός της πνευματικής ακτινοβολίας του ελληνιστικού πολιτισμού, αντίθετα η Ρώμη εξελίχθηκε βαθμιαία σ’ ένα νέο κέντρο επίδρασης των ελληνικών τεχνών και παραπέρα διαμόρφωσής τους χάρη και στις επαφές σημαντικών Ρωμαίων (π.χ. Πομπήιος, Καίσαρας) με την ελληνιστική Ανατολή και τους πνευματικούς εκπροσώπους της ιδιαίτερα τον 2^ο και 1^ο αι. π.Χ.-

Οι Έλληνες ως υπήκοοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας: επιβίωση και αμοιβαίες επιδράσεις. - Σχέση Ελληνισμού, ρωμαϊκού κράτους και Χριστιανισμού: πλαίσιο διαμόρφωσης της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της γένεσης του Βυζαντίου.

Διάγραμμα μαθήματος

Από τα χρόνια του Αυγούστου (27 π.Χ.-14 μ.Χ.) έως τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου (έγκριση ανεξιθρησκείας ως προς τους Χριστιανούς: 313 μ.Χ., ίδρυση της Κωνσταντινούπολης: 324 μ. Χ.) οι Έλληνες περνούν μια μακρά φάση προσαρμογής στα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα και συνδιαμορφώνουν το πολιτισμικό πλαίσιο της ρωμαϊκής οικουμένης των αυτοκρατόρων. Στην αρχή αυτής της εξέλιξης οι Έλληνες έχουν τη θέση ηττημένων και υποταγμένων πληθυσμών, υπηκόων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η κρίσιμη όμως διαφορά της θέσης τους και των δυνατοτήτων τους είναι ακριβώς το επίπεδο παιδείας που εκπροσωπούν και η εκτίμηση των Ρωμαίων γι’ αυτή την παιδεία όχι μόνον από πολιτισμική αλλά και από πολιτική-κυβερνητική άποψη. Η στάση των δυτικών κατακτητών του ελληνικού κόσμου ήταν ένα ιδιαίτερο κράμα θαυμασμού και επιφυλακτικότητας (έως και καχυποψίας) έναντι των Ελλήνων. Όμως η ελληνική γλώσσα θεωρούνταν από τους Ρωμαίους μια δεύτερη επίσημη γλώσσα του κράτους τους (ο αυτοκράτορας Κλαύδιος είχε χαρακτηρίσει και τις δύο γλώσσες, ελληνική και λατινική «δικές μας»), ενώ ο ίδιος ο Αύγουστος (και πολλοί διάδοχοί του) εκφράζονταν συχνά εναλλάξ στα λατινικά και στα ελληνικά. Άλλωστε το υπόβαθρο για τον ίδιο τον ρωμαϊκό αυτοκρατορικό θεσμό και κρίσιμες εκφάνσεις του όπως π.χ. η λατρεία των αυτοκρατόρων είχαν μια καθαρή βάση έμπνευσης στην προηγηθείσα ελληνιστική μοναρχία.

Βαθμιαία οι ίδιες οι διοικητικές ανάγκες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διευκόλυναν την όλο και συχνότερη απόκτηση των δικαιωμάτων Ρωμαίου πολίτη, της ρωμαϊκής ιθαγένειας (που είχε ούτως ή άλλως όχι τόσο πολιτισμική όσο κυρίως πολιτική υπόσταση) από Έλληνες των ρωμαϊκών επαρχιών. Αυτό ίσχυε κατ’ αρχάς προ πάντων για μέλη των αρχουσών τοπικών τάξεων στις ελληνικές περιοχές της αυτοκρατορίας, όμως σιγά-σιγά με τις απελευθερώσεις δούλων ελληνικής προέλευσης (που γίνονταν αμέσως Ρωμαίοι πολίτες) και με την ένταξη ελληνόφωνων πληθυσμών στον στρατό της αυτοκρατορίας το ποσοστό των Ρωμαίων με κατά βάση ελληνικό πολιτισμικό υπόβαθρο αυξανόταν με ευρύτερες κοινωνικές διαστάσεις. Η αποφασιστική ολοκλήρωση αυτής της εξέλιξης επήλθε το 212 μ. Χ. με το Διάταγμα του αυτοκράτορα Καρακάλλα που απένειμε τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα σ’ όσους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας δεν τα είχαν ακόμη.

Η επί μέρους στάση διάφορων αυτοκρατόρων έναντι των Ελλήνων και των ελληνικών περιοχών ποίκιλλε και κατά περιπτώσεις διευκόλυνε ήδη πρώιμα αυτή την εξέλιξη. Έτσι τόσο ο Κλαύδιος όσο κι ο Νέρωνας (στα μέσα περίπου του 1ου αι. μ. Χ.) ευνόησαν την άνοδο Ελλήνων σε σημαντικές θέσεις του διοικητικού τους επιτελείου. Ο Νέρωνας μάλιστα, λόγω των προσωπικών του καλλιτεχνικών κλίσεων, όχι μόνον επισκέφθηκε προσωπικά την Ελλάδα το 66/67 μ. Χ. αλλά παραχώρησε καθεστώς αυτονομίας και απαλλαγής από φόρους στις πόλεις της έως τότε «επαρχίας Αχαΐας» (δηλ. περ. σημ. Στερεά Ελλάδα και Πελοπόννησο), με ιδιαίτερη διακήρυξή του στα Ίσθμια (βλ. πηγή). Ο διάδοχός του Βεσπασιανός επανήλθε σε μια αυστηρή πολιτική, όμως κατά χαρακτηριστικό τρόπο και κείνος παραχώρησε τέτοια προνόμια σε ρήτορες, γραμματικούς και γιατρούς, πολλοί απ’ τους οποίους ήταν και πάλι Έλληνες. Η παιδεία τους μετρούσε και διευκόλυνε την κοινωνική τους άνοδο.

Η ελληνική πόλη ως θεσμός δεν έπαυσε να υπάρχει και να εξελίσσεται παραπέρα: όμως το ελιξίριο της δύναμής της, η αίσθηση μιας σχετικής έστω αυτοδιοικητικής δυνατότητας υπέστη τους περιορισμούς που επέβαλλε η «προϊσταμένη αρχή» των Ρωμαίων αξιωματούχων κατά ρωμαϊκές διοικητικές περιφέρειες (επαρχίες), όπως γλαφυρά εκθέτει σ’ ένα από τα πολύτιμα σύγχρονα πονήματά του ο Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια (πηγή). Η ελληνική πόλη χρησίμευε πολύ ως κυβερνητικό εργαλείο στους Ρωμαίους αλλά ταυτόχρονα είχε τεθεί υπό αυστηρόν έλεγχο ρωμαϊκής λειτουργικότητας.

Η ακμή του ελληνόφωνου κόσμου από άποψη πολιτισμού παρέμεινε πάντα συνδεδεμένη με τα μεγάλα κέντρα της κλασσικής Ελλάδας όπως η Αθήνα, όμως από άποψη στρατηγικής σημασίας και οικονομικής-εμπορικής ανάπτυξης μετατοπίσθηκε ανατολικότερα. Πολλοί σημαντικοί άνθρωποι στις ανατολικές (σε μεγάλο βαθμό ελληνόφωνες) περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αναδείχθηκαν υπό την αιγίδα της, παρουσιάζοντας μια ενδιαφέρουσα σύνθεση εξελληνισμένης αλλά και ρωμαϊκής ταυτότητας. Μια πολύ ενδιαφέρουσα τέτοια περίπτωση διαμνημονεύει ακριβώς το Μνημείο του Φιλοπάππου σε κεντρικό σημείο της αρχαίας Αθήνας, στον λόφο των Μουσών ή Μουσείο, απέναντι απ’ την Ακρόπολη (πηγή-επίσκεψη).

Ιδιαίτερη άνθηση γνώρισε η ζωή αλλά και ο συντονισμός των ελληνικών πόλεων στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ. Χ.) και των Αντωνίνων που ακολούθησαν. Ο Αδριανός συνέδεσε το όνομά του κατά ποικίλους τρόπους ιδιαίτερα με την Αθήνα όχι μόνον ως οικοδομικός αναμορφωτής της πόλης (δεύτερος Θησεύς) αλλά και με την αναβάθμισή της σε κεντρικό σημείο μιας ευρύτερης οργάνωσης των παλαίφατων ελληνικών πόλεων, του ονομασθέντος Πανελληνίου. Η οργάνωση αυτή είχε κατ’ αρχήν την έννοια μιας συλλογικής εκπροσώπησης αυτών των ελληνικών πόλεων σε κοινές εκδηλώσεις λατρείας του αυτοκράτορα, αποτελούσε όμως και σημαντικό εργαλείο για την ενίσχυση μιας κοινής ελληνικής ταυτότητας στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Το πρότυπο ενός μορφωμένου αυτοκράτορα που εκπροσώπησε κι ο ίδιος ο Αδριανός (συζητητής του στωικού Επικτήτου), εκπροσωπήθηκε κι αργότερα με  ιδιαίτερη επιτυχία από ένα πραγματικό φιλόσοφο-αυτοκράτορα, τον Μάρκο Αυρήλιο, του οποίου τα περίφημα Εἰς Ἑαυτόν καταγράφουν το πνευματικό ημερολόγιο του συνειδητού πια κυβερνήτη ενός οικουμενικών αξιώσεων κράτους, όπου ελληνική παιδεία και ρωμαϊκή πολιτική ταυτότητα συνδυάζονται (πηγή). Προλειαινόταν έτσι ο δρόμος για την -μετά τη δυναμική και μακρά αντίθεση ρωμαϊκού πολυθεϊστικού κράτους (με έμφαση μάλιστα στη λατρεία του ίδιου του αυτοκράτορα!) και Χριστιανισμού- τελική σύνθεση χριστιανικού μονοθεϊσμού, ρωμαϊκού κράτους και -θεμελιώδους για την συναρμογή τους!- ελληνικής παιδείας, της τριπολικής ουσίας δηλ. του Βυζαντίου.-