Θέματα Επιστήμης - Τεχνολογίας - Κοινωνίας (Χειμερινό Εξ. 2021-2022) (86Ε33)

Σχέδιο Διαλέξεων

1.Εισαγωγική Διάλεξη

Κύκλος Α' : Σύγχρονες θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις της Μετανάστευσης και των Συνόρων

2. Διεθνής Μετανάστευση: βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις
3. Κατηγοριοποιήσεις και νομικοκοινωνικοπολιτικά καθεστώτα: "πρόσφυγες", "οικονομικοί μετανάστες", "λαθρομετανάστες"
4. Σκιαγραφώντας την έννοια "σύνορο"
5. Αμφισβητώντας την "αλήθεια" του χάρτη.

Κύκλος Β' : Τεχνολογίες ελέγχου συνόρων και μετανάστευσης

6. Η "προσφυγική κρίση" του 2015. Διακυβέρνηση "ροών", Πολιτικές και Τεχνολογίες επιτήρησης.
7. Προσφυγικό Στρατόπεδο
8. Φράχτες και Τείχη
9. Βιομετρικές Τεχνολογίες και Έξυπνα Σύνορα
10. Μελέτη περίπτωσης: Η Τεχνητή Νοημοσύνη στην υπηρεσία της Frontex
11. Βιοπολιτικός έλεγχος - Τεχνολογίες συμμόρφωσης
12. Τεχνολογίες της αντίστασης
13. Ανακεφαλαίωση

Α΄ Κύκλος

Διάλεξη 2// Διεθνής Μετανάστευση: βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις

Συνοπτική κριτική παρουσίαση βασικών ερμηνευτικών σχημάτων για τη διεθνή μετανάστευση (κλασικά, νεοκλασικά, φιλελεύθερα, μαρξιστικά μοντέλα, θεωρίες δικτύων και "νέα οικονομία της μετανάστευσης"). Συζήτηση γύρω από τις νεότερες κριτικές θεωρητικές προσεγγίσεις της μετανάστευσης (δια-εθνικότητα, διασπορά, κατάσταση εξαίρεσης και γυμνή ζωή, αυτονομία της μετανάστευσης).

Green, N. L.

            2004 (2002)     Εισαγωγή. Οι δρόμοι της μετανάστευσης. Σύγχρονες θεωρητικές    προσεγγίσεις. Μεταφρ. Δ. Παρσάνογλου. Αθήνα: Σαββάλας.

Καραγιάννης, Β.

            2006    Μετανάστευση - Διεθνικότητα - Κινητικότητα. Παρατηρήσεις πάνω στην έρευνα    διεθνικής μετανάστευσης. Σύγχρονα Θέματα 92:23-30.

Arendt,H., Agamben,G., Traverso,E.

            2015    Εμείς οι Πρόσφυγες. Αθήνα: Εκδόσεις 21ου αιώνα

Σωτήρης, Π.

            2012    Η κυριαρχία πέραν του στρατοπέδου: Κριτική προσέγγιση της έννοιας του στρατοπέδου στο έργο του Giorgio Agamben και της εφαρμογής της στα Κέντρα           Κράτησης Μεταναστών και Προσφύγων. Στο Το προσφυγικό και μεταναστευτικό         ζήτημα. Επιμ. Σ. Τρουμπέτα. Αθήνα: Παπαζήση. Σελ. 217-242.

Mezzadra, S.

            2005    Καπιταλισμός, μεταναστεύσεις και κοινωνικοί αγώνες: Προκαταρκτικές     σημειώσεις για μια θεωρία της αυτονομίας των πληθυσμιακών μετακινήσεων. Θέσεις 91:         44-67.

Διάλεξη 3 // Κατηγοριοποιήσεις και νομικοκοινωνικοπολιτικά καθεστώτα: "πρόσφυγες", "οικονομικοί μετανάστες", "λαθρομετανάστες" 

Στη διάλεξη αυτή στόχος είναι να αναδειχθεί η κατασκευή των διαφορετικών "κατηγοριοποιήσεων" της μετανάστευσης. Κατηγοριοποιήσεις που συγκροτούν καθεστώτα απόδοσης/εξαίρεσης δικαιωμάτων, δημόσιους λόγους και πολιτικές, επιστημονικά πεδία αλλά και τις υποκειμενικότητες των ανθρώπων που μεταναστεύουν. Έμφαση θα δοθεί στο πώς οι συγκεκριμένες κατηγοριοποιήσεις βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με ιδιαίτερες τεχνολογίες διακυβέρνησης και ελέγχου.

De Genova, N.

            2002    Migrant "Illegality" and Deportability in Everyday Life. Annual Review of Anthropology 31(1):419-447.

Lafazani, O.

            2018    Kρίση and Μετανάστευση in Greece: From Illegal Migrants to Refugees.   Sociology Now 52(3):619–25.

Διάλεξη 4 // Σκιαγραφόντας την έννοια "σύνορο"

«Η ιδέα ενός απλού ορισμού του τι σημαίνει σύνορο είναι, εξ ορισμού, άτοπη:

[...]το να ορίσεις ή να ταυτοποιήσεις σημαίνει, σε γενικές γραμμές,

να χαράξεις ένα σύνορο, να εγγράψεις όρια και σύνορα […].

Ο θεωρητικός που θα επιχειρήσει να ορίσει ένα σύνορο είναι σε κίνδυνο

να κάνει συνεχώς κύκλους, καθώς η ύπαρξη ενός συνόρου είναι η προϋπόθεση κάθε ορισμού»

 (Balibar 2002, σ.76).

Στο πρώτο μέρος της διάλεξης θα παρουσιαστεί η συζήτηση σε σχέση με τα σύνορα στις αρχές του 20ου αιώνα. Από τον Lord Curzon στον Friedrich Ratzel και τον Colonel Sir Thomas Holdich θα ακολουθήσουμε όχι μόνο τις θεωρητικές αναζητήσεις αλλά και τις βιογραφίες των γεωγράφων, που εκείνη την περίοδο είχαν την βασική ευθύνη για την χάραξη των συνόρων. Στόχος της διάλεξης είναι να γίνει κατανοητό πως συγκεκριμένες επιστημονικές ιδέες και αντιλήψεις σχετίζονται πάντα με το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής τους.

Στο δεύτερο μέρος της διάλεξης, θα δούμε τις απόπειρες εννοιολόγησης του συνόρου σήμερα. Στόχος της διάλεξης είναι να αναδείξει το άτοπο της προσπάθειας ορισμού μιας καθολικής έννοιας του "συνόρου" χωρίς αυτή να "τοποθετείται" σε συγκεκριμένα κοινωνικά, πολιτικά, γεωγραφικά και οικονομικά πλαίσια αλλά και στη συγκεκριμένη εμπειρία των υποκειμένων. Υπό αυτή την οπτική θα συζητηθούν οι έννοιες των καθεστώτων συνόρων, ο πολυσημικός τους χαρακτήρας και η τριαλεκτική προσέγγιση του χώρου από τον Henri Lefebvre.

Λαφαζάνη,Ο.

            (υπό δημοσίευση) Δεν διασχίσαμε εμείς τα σύνορα, τα σύνορα διέσχισαν εμάς. Στο           Κριτικές θεωρίες για τη Μετανάστευση Επιμ. Ο. Λαφαζάνη, Ν. Καμπούρη, Αθήνα:     Αντίποδες.  

Balibar, E.

            2009    Europe as borderland. Environment and Planning D: Society and Space 27(2):190-215.

Χατζημιχάλης, Κ.

      2017    Όρια -Σύνορα, Εδαφοκυριαρχία και Κοινωνικός Έλεγχος. Στο Σύνορα/όρια, Toπικά ιγ. Επιμ. Λ. Βεντούρα, Δ. Καρύδης, Γ. Κουζέλης. Αθήνα: Νήσος.

Διάλεξη 5 // Αμφισβητώντας την "αλήθεια" του χάρτη.

            Ίσως δεν υπάρχει κανένα άλλο "εργαλείο" που να εμπεδώνει την έννοια του συνόρου με τέτοια σαφήνεια όσο ο παγκόσμιος πολιτικός χάρτης. Όπως έγγραφε άλλωστε ο B. Anderson, τρεις θεσμοί εξουσίας, η απογραφή, ο χάρτης και το μουσείο διαμόρφωσαν τον τρόπο με τον οποίο το κράτος «συνέλαβε την κυριαρχία του – τη φύση των ανθρώπων που εξουσίασε, τη γεωγραφία της επικράτειάς του και τη νομιμότητα της καταγωγής του» (Anderson 1997 [1983], σ.245).

Σε αυτή την διάλεξη, εκκινώντας από μια συνοπτική ιστορία της χαρτογραφίας θα αμφισβητηθεί η "αλήθεια" του χάρτη. Θα δούμε τους μεσαιωνικούς χάρτες και τους τρόπους που αναπαριστούσαν τον κόσμο, την χάραξη των συνόρων ανά την υφήλιο την περίοδο της αποικιοκρατίας, θα συζητήσουμε την προβολή mercator και τις χαρτογραφικές επιλογές της Nasa και της Google Maps. Στόχος της διάλεξης είναι να γίνει κατανοητό πως οι χάρτες δεν αναπαριστούν τον κόσμο αλλά τον παράγουν εκκινώντας πάντα από συγκεκριμένες γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές επιλογές.

Χατζημιχάλης, Κ.

            2016    Γεωγραφίες και Χάρτες: Περιήγηση με τον Μύρωνα Μυρίδη. Στο Ζητήματα           Γεωγραφίας: Κατάλληλα για μη γεωγράφους. Αθήνα: Νήσος. Σελ.281-292.

Monmonier, M. S.

            2018 How to lie with maps. Chicago, IL : The University of Chicago Press.

Β΄ Κύκλος

Διάλεξη 6 // Η "προσφυγική κρίση" του 2015. Διακυβέρνηση "ροών", Πολιτικές και Τεχνολογίες επιτήρησης.

Η "προσφυγική κρίση" του 2015 έφερε στην παγκόσμια επικαιρότητα το προσφυγικό ζήτημα, με τον Ελλαδικό χώρο να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στις γεωγραφίες αυτής της μαζικής μετακίνησης. Στην είσαγωγική αυτή διάλεξη του Δεύτερου Κύκλου θα δοθεί έμφαση στο πως παράγεται και τί συνεπάγεται η έννοια της "κρίσης", στα καθεστώτα διακυβέρνησης της μετανάστευσης, στις πολιτικές και τις τεχνολογίες ελέγχου (Hotspots, refugee camps, border police, Frontex, Eurodac) και στο ρόλο των Διεθνών Οργανισμών και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων.

Kasparek, B.

            2016    Routes, Corridors, and Spaces of Exception: Governing Migration and       Europe.  Near Futures Online 1: Europe at a Crossroads.

Cabot, H.

            2014    On the Doorstep of Europe: Asylum and Citizenship in Greece. University of        Pennsylvania Press.

Hess, S., Kasparek, B.

            2017    'De- and restabilising Schengen. The European border regime after the summer     of migration'. Cuadernos Europeos de Deusto 56:21-39.

Παπαταξιάρχης, Ε.

            2009    Στην άκρη του βλέμματος: η κρίση της φιλοξενίας στην εποχή των διαπερατών       συνόρων. Σύγχρονα Θέματα 107:67-74.

Rozakou, K.

            2012 The biopolitics of hospitality in Greece: Humanitarianism and the management of     refugees. American Ethnologist 39:562-577.

Διάλεξη 7 // Προσφυγικό στρατόπεδο

Το στρατόπεδο σαν μια κοινωνική και χωρική τεχνολογία που χρησιμοποιείται για τη διαχείριση μαζικών μετακινήσεων πληθυσμού φαίνεται να εξαπλώνεται τις τελευταίες δεκαετίες. Σε όλο τον κόσμο, από την Αφρική στην Μέση Ανατολή, από την Αυστραλία στην Ευρώπη τα στρατόπεδα παρουσιάζονται σαν η αυτονόητη (common sense) λύση για την "υποδοχή" μετακινούμενων πληθυσμών. Στη διάλεξη θα ανιχνευθεί η γέννηση του στρατοπέδου και της κατηγορίας του πρόσφυγα πηγαίνοντας πίσω, στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη, όπου συγκεκριμένες τεχνικές κλειδιά για τη διαχείριση των μετακινούμενων πληθυσμών μορφοποιούνταν. Στη συνέχεια, μέσα από τη σκιαγράφηση της ιστορίας των προσφυγικών στρατοπέδων στην Ελλάδα από το '90 και μέχρι σήμερα, στόχος είναι να αναδειχθεί πώς το προσφυγικό στρατόπεδο δεν είναι μια τυποποιημένη τεχνολογία κοινωνικού ελέγχου εκτός τόπου και χρόνου. Αντίθετα η μορφή, οι λειτουργίες και ο τρόπος συγκρότησής τους αντανακλούν αλλά και διαμορφώνουν, βρίσκονται δηλαδή σε μια διαλεκτική σχέση με το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εγγράφονται. Θα υποστηριχτεί, με άλλα λόγια, πως τα στρατόπεδα δεν αποτελούν χώρους υποδοχής/εγκλεισμού προσφύγων αλλά χώρους που παράγουν συγκεκριμένες φιγούρες, μορφές και υποκειμενικότητες του "ξένου".

Malkki, L. H.

            1995    Refugees and Exile: From "Refugee Studies" to the National Order of Things.       Annual Review of Anthropology 24(1): 495-523.

Διάλεξη 8 // Φράχτες και Τείχη

 «Τα τείχη των εθνών κρατών είναι οι ναοί της εποχής μας

καθώς στεγάζουν το φάντασμα της πολιτικής κυριαρχίας»

(Brown 2010, σ.133).

Η πτώση του τείχους του Βερολίνου γιορτάστηκε στην Ευρώπη ως μια νέα εποχή συνεργασίας, επικοινωνίας και ελεύθερης μετακίνησης. Τρείς δεκαετίες αργότερα, 1.000 χιλιόμετρα τειχών έχουν χτιστεί στην Ευρώπη -περίπου 6 φορές το μήκος του τείχους του Βερολίνου- για να αποτρέπουν στους μετανάστες/ριες να προσεγγίζουν τις Ευρωπαϊκές χώρες. Το πιο γνωστό όμως τείχος στον κόσμο δεν είναι στην Ευρώπη αλλά στα σύνορα ΗΠΑ - Μεξικού, ένα τείχος που χωρίζει τον παγκόσμιο Βορρά από τον Νότο. Ο κυρίαρχος λόγος περί μεταναστευτικής απειλής δεν αντικατοπτρίζεται ίσως πουθενά αλλού πιο εύγλωττα από τα αγκαθωτά σύρματοπλέγματα τους ανιχνευτές κίνησης, τις θερμικές κάμερες και τα drones -τα υλικά δηλαδή με τα οποία χτίζονται τα σύγχρονα τείχη. Στη διάλεξη αυτή θα συζητηθεί εάν εντέλει τα τείχη αποτρέπουν την μετανάστευση ή εάν φετιχοποιoύν την μεταναστευτική «παρανομία» παρουσιάζοντάς την σαν μια εδραιωμένη, αδιαμφισβήτητη και αυταπόδεικτη κατηγορία. Εάν, όπως υποστηρίζει η Wendy Brown, κατασκευάζουν το ιδεατό της εθνικής κυριαρχίας και ενώ ισχυρίζονται ότι εμποδίζουν την «παραβίαση» στην ουσία οδηγούν στην εμπέδωσή της.

Nieto-Gomez, R., 2014. Walls, sensors and drones: Technology and surveillance on the US-Mexico border. Borders, Fences and Walls: State of Insecurity, pp.191-210.

Newell, B.C., Gomez, R. and Guajardo, V., 2017. Sensors, cameras, and the new 'normal' in clandestine migration: How undocumented migrants experience surveillance at the US-Mexico border. Surveillance & Society, 15(1), pp.21-41.

De Genova, Ν.

2013    Spectacles of migrant ‘illegality’: the scene of exclusion, the obscene of inclusion. Ethnic and Racial Studies 36(7):1180-1198.

Διάλεξη 9 // Βιομετρικές τεχνολογίες και έξυπνα σύνορα

Η ιδέα του στρατιωτικοποιημένου συνόρου –με τείχη, περιπολίες, συνοριοφύλακες- φαίνεται να συνυπάρχει με την «αστυνόμευση από απόσταση» (Bigo & Guild 2005). Υπό αυτή την οπτική, τα ηλεκτρονικά ή ψηφιακά σύνορα αποτελούν ένα καθοριστικό μηχανισμό ελέγχου της κινητικότητας, μετατρέποντας τα ίδια τα σώματα των ανθρώπων σε ιδιότυπα διαβατήρια. Η χρήση βιομετρικών δεδομένων στα διαβατήρια, οι ηλεκτρονικές βίζες, η δημιουργία «έξυπνων συνόρων[1]» (smart borders) συνδέεται με τον λόγο περί «ασφάλειας» ενώ παρουσιάζεται σαν ένας τρόπος απελευθέρωσης της κινητικότητας. Όπως, όμως, τονίζεται στην σχετική κριτική συζήτηση στην ουσία αποτελούν τεχνικές ελέγχου και παρεμπόδισης της κινητικότητας διευρύνοντας τα καθεστώτα ελέγχου πέρα και πάνω από τις συνοριογραμμές (Broeders 2007; Bigo 2011).

Dijstelbloem, H., Meijer, A., & Besters, M.

                2011       The migration machine. In Migration and the new technological borders of Europe (pp.                 1-21). Palgrave Macmillan, London.

Glouftsios, G.,

                2018       Governing circulation through technology within EU border security practice-networks.                Mobilities, 13(2), pp.185-199.

Lemberg-Pedersen, M.

                2018       Security, industry and migration in European border control. The Routledge handbook of             the politics of migration in Europe, 239-250.

Leese, M., Noori, S. and Scheel, S.,

                2021       Data Matters: The Politics and Practices of Digital Border and Migration Management.    DOI: 10.1080/14650045.2021.1940538

Διάλεξη  10 // Μελέτη περίπτωσης: Η Τεχνητή Νοημοσύνη στην υπηρεσία της Frontex

Στη διάλεξη αυτή,  η βάση της συζήτησης θα είναι η  αναφορά της Frontex σε σχέση με τη χρήση τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στη συνοριακή φύλαξη.  Στην συγκεκριμένη αναφορά που δημοσιεύεται το 2021 από το Ερευνητικό Τμήμα της Frontex αξιολογούνται τεχνολογίες όπως ο Αυτόματος Συνοριακός Έλεγχος, η Μηχανική Μάθηση, οι Πύργοι Επιτήρησης, τα Ρομποτικά Συστήματα, τα Μικρά μή επανδρωμένα Εναέρια Μέσα, η Αναγνώριση Αντικειμένων και άλλα. Πώς αξιολογεί η Frontex αυτά τα συστήματα, τι κρίνει ως θετικό ή αρνητικό στη χρήση αυτών των νέων τεχνολογιών; Και  πώς αυτή η αξιολόγηση διαμορφώνεται από αλλά και διαμορφώνει κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις;

https://frontex.europa.eu/assets/Publications/Research/Frontex_AI_Research_Study_2020_final_report.pdf?fbclid=IwAR253A2ev5kbhAohnoP_U7nDerGsFJJbO_u_pHLlYFcLm-TeNtuw1xEQ-Yw

Koca, Burcu Toğral

            2020    Bordering processes through the use of technology: the Turkish case, Journal of Ethnic        and Migration Studies, DOI: 10.1080/1369183X.2020.1796272

Διάλεξη 11 // Βιοπολιτικός έλεγχος - Τεχνολογίες συμμόρφωσης

Οι πολιτικές, οι τεχνολογίες και τα σώματα ασφαλείας δεν συγκροτούνται μόνο από "τα πάνω" αλλά βρίσκονται σε διαλεκτική ένταση με τις υποκειμενικότητες και τις πρακτικές όσων  βρίσκονται "εντός", "εκτός" και "διαμέσου" των συνόρων. Στη διάλεξη αυτή θα συζητηθεί η παραγωγή των ορίων και των συνόρων σε σχέση με τις επιτελέσεις του φύλου, της σεξουαλικότητας, της κοινωνικής τάξης, της εθνικής και εθνοτικής ταυτότητας. Η επισφάλεια, ο εκ-τοπισμός και ο εν-τοπισμός, η επιτέλεση του ανήκειν και του μή-ανήκειν θα αποτελέσουν έννοιες - κλειδιά στην συζήτηση της διάλεξης αυτής.

Αθανασίου, Α., Τσιμουρής, Γ.

2013    Χαρτογραφώντας τη βιοπολιτική των συνόρων: Σώματα, τόποι, απεδαφοποιήσεις. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 140-141:3-37.

Lafazani, O.

            2021    The significance of the insignificant: Borders, Migration, Everyday Life.

            Antipode Journal of Radical Geography (53): 1143-1160.

Διάλεξη 12 // Τεχνολογίες της αντίστασης

Ο έλεγχος των συνόρων και των σωμάτων μέσω τεχνολογικών μέσων αμφισβητείται τόσο από τους μετανάστες/ριες όσο και από κινήματα αλληλεγγύης. Οι μετανάστες/ριες, ατομικά και συλλογικά, βρίσκουν τρόπους να διασχίζουν τα σύνορα αξιοποιώντας και τεχνολογικά μέσα για την ανταλλαγή πληροφοριών και την μεταξύ τους επικοινωνία, παράγοντας αυτό που στην βιβλιογραφία ονομάζεται "κινητά κοινά" (mobile commons). Ταυτόχρονα κινήματα και πρωτοβουλίες αλληλεγγύης επίσης χρησιμοποιούν την τεχνολογία από τα κάτω για να διασφαλίσουν την ασφαλή δίοδο σε μετανάστες/ριες: η πρωτοβουλία Alarm Phone αλλά και οι επιχειρήσεις διάσωσης στη θάλασσα αποτελούν κάποιες τέτοιες χαρακτηριστικές δομές.   

Newell, B.C. and Gomez, R.,

            2015 Informal networks, phones and Facebook: Information seeking and technology use by undocumented migrants at the US-Mexico border.(December 16, 2014). iConference,        pp.1-10.

Papadopoulos, D. and Tsianos, V.S.,

2013. After citizenship: autonomy of migration, organisational ontology and mobile commons. Citizenship studies, 17(2), pp.178-196.

Stierl, M.

             2018 Migrant resistance in contemporary Europe. Routledge.

Tazzioli, M.

            2018    Containment through mobility: migrants’ spatial disobediences and the reshaping   of control through the hotspot system. Journal of Ethnic and Migration Studies 44:16,  2764-   2779.

Rygiel, K.

2011    Bordering solidarities: migrant activism and the politics of movement and camps at Calais. Citizenship Studies 15(1):1-19.

[1] Για τα «έξυπνα σύνορα την ΕΕ βλ. http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-is-new/news/news/2013/20130228_01_en.htm