Βυζαντινή Θεσσαλονίκη: σταθμοί στην ιστορία, κοινωνία και καθημερινότητα, πνευματική ζωή, τέχνη και ακτινοβολία

Αντικείμενο του σεμιναρίου αποτελεί η Θεσσαλονίκη, «ἡ πρώτη μετὰ τὴν πρώτην» πόλη της Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα της ἐπαρχότητας του Ιλλυρικού αρχικά και του θέματος Θεσσαλονίκης από τον 9ο αιώνα. Χάρη στην προνομιακή γεωγραφική της θέση (βρίσκεται στο σταυροδρόμι χερσαίων, θαλάσσιων και ποτάμιων στρατιωτικών και εμπορικών οδών) καθίσταται το πιο σημαντικό εμπορικό και οικονομικό κέντρο μετά την Κωνσταντινούπολη. Εξ αιτίας, όμως, αυτής της θέσης και της σπουδαιότητάς της η Θεσσαλονίκη δέχεται τον αντίκτυπο των πολιτικών γεγονότων και των αναστατώσεων που συγκλονίζουν κατά καιρούς το Βυζάντιο και ιδιαιτέρως τη Βαλκανική (επιδρομές Γότθων, Σλάβων, Αβάρων, Βουλγάρων), ενώ γίνεται αντικείμενο άμεσων επιθέσεων και γνωρίζει τρεις δραματικές και καταστρεπτικές αλώσεις εκ μέρους Αράβων, Νορμανδών και Οθωμανών, πολύ περισσότερες πολιορκίες και εικοσαετή λατινική κατοχή. Οι διάφοροι σταθμοί στην πολιτική ιστορία της πόλης επηρεάζουν την καθημερινότητα των κατοίκων της και τις εξελίξεις στην οργάνωση της κοινωνίας της, μιας πολύμορφης και δραστήριας κοινωνίας, που συντελεί στην αναδιοργάνωση και εκ νέου οικονομική ανάπτυξη της πόλης, μετά τις κατά καιρούς καταστροφές και αντίξοες συνθήκες που αντιμετωπίζει, και συμμετέχει ενεργά στα πολιτικά δρώμενα.  

Ιδιαίτερη πολιτιστική ακτινοβολία γνωρίζει η Θεσσαλονίκη χάρη στην ανάπτυξη της τέχνης και τη συμβολή της στην πνευματική ζωή της Αυτοκρατορίας. Τον 5ο αι. παγιώνεται η μετατροπή της ρωμαϊκής πόλης του Γαλερίου σε πόλη χριστιανική με την ανέγερση σημαντικών ναών, όπως ο Άγιος Δημήτριος και η Παναγία Αχειροποίητος. Παράλληλα η Ροτόντα, τμήμα αρχικά του ανακτορικού συγκροτήματος του Γαλερίου, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μετατροπής ρωμαϊκού κτίσματος σε χριστιανική εκκλησία. Ο μητροπολιτικός ναός της Αγίας Σοφίας σηματοδοτεί τις νέες εξελίξεις στην αρχιτεκτονική σε μία περίοδο μεταβατική και αντικατοπτρίζει το ενδιαφέρον της κεντρικής εξουσίας. H Παναγία Χαλκέων αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της μέσης βυζαντινής περιόδου, ενώ δείγματα τοιχογραφιών υψηλής ποιότητας της εποχής των Κομνηνών έχουν διασωθεί στο καθολικό της μονής Λατόμου. Μεγάλη ανάπτυξη της τέχνης θα γνωρίσει η Θεσσαλονίκη κατά την Παλαιολόγεια περίοδο, με την ίδρυση αξιόλογων ναών, όπως οι Άγιοι Απόστολοι, , ο Προφήτης Ηλίας, ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός κ.α. Σημαντικοί ζωγράφοι που κατάγονταν ή έδρασαν στη Θεσσαλονίκη, συνέβαλαν στην ακμή και ακτινοβολία της πόλης στις όμορες περιοχές.

Πολλοί ήταν οι λόγιοι που είτε κατάγονταν από την Θεσσαλονίκη είτε έζησαν για μεγάλο διάστημα στην πόλη. Με το συγγραφικό τους έργο συνετέλεσαν στην ανάδειξή της σε σημαντικό πολιτιστικό κέντρο με έντονη παρουσία στην πνευματική ζωή της αυτοκρατορίας, και με αποκορύφωμα τον ιδ΄ αι.. Στο σεμινάριο θα παρουσιασθούν οι κυριότερες περιπτώσεις, από τις ανώνυμες συλλογές των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου και τους ιστοριογράφους των τριών αλώσεών της έως τους επιφανείς επωνύμους συγγραφείς της υστεροβυζαντινής περιόδου