27-11-17

Το ζήτημα της ελευθερίας στον Ντεκάρτ και στον Σπινόζα.

Κείμενα: Ντεκάρτ, Τρίτος Μεταφυσικός Στοχασμός.

Ντεκάρτ, Οι Αρχές της Φιλοσοφίας, Εκκρεμές 2012.

Μέρος πρώτο, άρθρα 32-44: Η συμβατιστική αντίληψη περί ελευθερίας

32. Έχουμε μόνο δύο τρόπους του σκέπτεσθαι: την αντίληψη του νου και τη λειτουργία της βούλησης.
33. Αποφεύγουμε την πλάνη μόνον όταν δεν διατυπώνουμε κρίσεις για πράγματα που δεν έχουμε επαρκώς αντιληφθεί.
34. Δεν απαιτείται μόνον ο νους αλλά και η βούληση προκειμένου να κρίνουμε.
35. Η βούληση είναι ευρύτερη από το νου και γι’ αυτό είναι αιτία πλάνης.
36. Δεν σφάλλουμε ποτέ όταν δίνουμε τη συγκατάθεσή μας μόνο σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε καθαρά και διακριτά.
37. Όταν δίνουμε τη συγκατάθεσή μας σε κάτι που δεν είναι καθαρά αντιληπτό, πάντα κρίνουμε κακώς, ακόμη κι αν από τύχη φτάσουμε στην αλήθεια. Συμβαίνει να δίνουμε τη συγκατάθεσή μας σε κάτι μη αληθές, επειδή υποθέτουμε ότι το αντιληφθήκαμε καθαρά σε κάποια άλλη περίπτωση.

Επιστολές:

Προς τον Πατέρα Μελάν, Λάυντεν, 2 Μαΐου 1644

[...] Δεν θέτω καμιά διαφορά ανάμεσα στην ψυχή και τις ιδέες της, παρά όπως ανάμεσα σε ένα κομμάτι κεριού και τις διάφορες μορφές που προσλαμβάνει. Κι όπως δεν είναι κυριολεκτικά μια ενεργητικότητα, αλλά μια παθητικότητα στο κερί να δέχεται διάφορες μορφές, θεωρώ ότι είναι επίσης μια παθητικότητα στην ψυχή να δέχεται αυτήν ή εκείνη την ιδέα, και μόνον οι βουλήσεις της είναι ενεργητικότητες. Προσλαμβάνει δε τις ιδέες της, εν μέρει από τα αντικείμενα που έρχονται σε επαφή με τις αισθήσεις, εν μέρει από εντυπώσεις στον εγκέφαλο, κι εν μέρει επίσης από διαθέσεις προγενέστερες στην ίδια την ψυχή κι από κινήσεις της βούλησής της.

(Η αντισυμβατιστική αντίληψη περί ελευθερίας)

"[...] Πράγματι, είναι πάντα δυνατό για μας να συγκρατήσουμε τους εαυτούς μας από το να ακολουθήσουμε ένα καθαρά γνωστό αγαθό ή να δεχτούμε μια προφανή αλήθεια, αρκεί να θεωρήσουμε πως είναι καλό να επιβεβαιώσουμε έτσι την ελευθερία της βούλησής μας" (Προς τον Πατέρα Μελάν, Έγκμοντ, 9 Φεβρουαρίου 1645).

Σπινόζα, Ηθική.

Ηθ. Ι, ορ. 7: "Ελεύθερο λέγεται το πράγμα που υπάρχει από μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του και καθορίζεται να ενεργεί από μόνο τον εαυτό του. Ενώ αναγκαίο, ή μάλλον αναγκασμένο, αυτό που καθορίζεται να υπάρχει και να πράττει με συγκεκριμένο και καθορισμένο τρόπο από ένα άλλο."

Ηθ. Ι, 17: "Ο Θεός ενεργεί από μόνους τους νόμους της φύσης του και χωρίς να αναγκάζεται από κανέναν."

Ηθ. Ι, 32: "Η βούληση δεν μπορεί να κληθεί ελεύθερο αίτιο, αλλά μονάχα αναγκαίο.

Απόδειξη: Η βούληση είναι μονάχα ένας συγκεκριμένος τρόπος του σκέπτεσθαι, όπως και ο νους· ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 28) κάθε βούλημα δεν μπορεί να υπάρξει ή να καθοριστεί να πράξει παρά αν καθορίζεται από ένα άλλο αίτιο, και αυτό πάλι από άλλο, και ούτω καθεξής επ’ άπειρον."

Παράρτημα: Η ψευδαίσθηση της ελευθερίας: "Οι άνθρωποι έχουν τη γνώμη ότι είναι ελεύθεροι, εφόσον έχουν επίγνωση των βουλημάτων και των ορέξεών τους και δεν διανοοούνται ούτε στον ύπνο τους τις αιτίες από τις οποίες διατίθενται να ορέγονται ή να βούλονται, επειδή τις αγνοούν".

Ηθ. ΙΙ, 48: "Στο Πνεύμα δεν υπάρχει καμιά απόλυτη ήτοι ελεύθερη βούληση· αλλά το Πνεύμα καθορίζεται να θέλει το τάδε ή το δείνα από ένα αίτιο που είναι επίσης καθορισμένο από ένα άλλο, και αυτό πάλι από άλλο, και ούτως επ’ άπειρον."

ΙΙ, 49: "Στο Πνεύμα δεν υπάρχει κανένα βούλημα, ήτοι καμιά κατάφαση και άρνηση, πέρα από εκείνο που ενέχει η ιδέα καθόσον είναι ιδέα."

Πόρισμα: "Η βούληση και ο νους είναι ένα και το αυτό."

Ηθ. ΙΙΙ, ορ. 2: "Λέω ότι ενεργούμε εμείς όταν γίνεται μέσα μας ή έξω από μας κάτι του οποίου είμαστε ταιριαστό αίτιο, τουτέστιν (κατά τον προηγ. Ορ.) όταν, από τη φύση μας, έπεται μέσα μας ή έξω από μας κάτι που μπορεί να κατανοηθεί σαφώς και διακριτώς μόνο μέσω αυτής. Και αντιθέτως, λέω ότι πάσχουμε εμείς όταν γίνεται μέσα μας κάτι ή έπεται από τη φύση μας κάτι του οποίου εμείς δεν είμαστε παρά μερικό αίτιο."

            Η θεωρία του conatus και η ελευθερία ως δύναμη, πνευματική-σωματική και ενεργητικότητα.

Η ελευθερία ως απαλλαγή από πάθη και ως ορθολογικό πράττειν: Ηθ. IV, 67, Aπ.: " Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν σκέφτεται κανένα πράγμα λιγότερο από ό,τι τον θάνατο και η σοφία του είναι μελέτη όχι θανάτου αλλά ζωής.

Απόδειξη: Ο ελεύθερος άνθρωπος, τουτέστιν όποιος ζει βάσει μόνων των υπαγορεύσεων του λόγου, δεν καθοδηγείται από τον Φόβο του θανάτου (κατά την Πρότ. 63 τούτου)· αλλά επιθυμεί ευθέως το καλό (κατά το Πόρ. της ίδιας Πρότ.), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 24 τούτου) να ενεργεί, να ζει, να συντηρεί το είναι του βάσει του θεμελίου της επιζήτησης του οικείου οφέλους· και ως εκ τούτου δεν σκέφτεται τίποτα λιγότερο από ό,τι τον θάνατο· αλλά η σοφία του είναι μελέτη ζωής. Ο.Ε.Δ."

Ηθ. V, 40: "Όσο περισσότερη τελειότητα έχει κάθε πράγμα τόσο περισσότερο ενεργεί και τόσο λιγότερο πάσχει, και αντιθέτως όσο περισσότερο ενεργεί τόσο τελειότερο είναι."

Hθ. V, 42, Σχ.: "Ο αδαής πράγματι, πέρα από το ότι ταράζεται με πολλούς τρόπους από τα εξωτερικά αίτια και δεν κατέχει ποτέ την αληθή ικανοποίηση της ψυχής, επιπλέον ζει οιονεί χωρίς συνείδηση του εαυτού του, του Θεού και των πραγμάτων και μόλις πάψει να πάσχει, συγχρόνως παύει και να είναι. Ενώ ο σοφός αντιθέτως, καθόσον θεωρείται ως τέτοιος, μετά βίας συγκινείται· αλλά έχοντας συνείδηση του εαυτού του, του Θεού και των πραγμάτων με κάποια αιώνια αναγκαιότητα, δεν παύει να είναι ποτέ· αλλά κατέχει πάντα την αληθή ικανοποίηση της ψυχής. Αν τώρα η οδός που έδειξα ότι οδηγεί σε αυτά φαίνεται χαλεπότατη, ωστόσο μπορεί να ανακαλυφθεί."

Ερωτήσεις:

Πού βασίζεται η θεωρία του Ντεκάρτ για την ελευθερία;

Ποια η σχέση βούλησης και νου;

Είναι συμβατή η ελευθερία της βούλησης με τις ιδέες του νου; Είναι ο Ντεκάρτ συμβατιστής ή αντισυμβατιστής;

Η σχέση ελευθερίας και αναγκαιότητας στον Θεό στον Σπινόζα.

Η σχέση βούλησης και νου στον Σπινόζα. Η διαφορά του από τον Ντεκάρτ.

Πότε η ελευθερία είναι ψευδαίσθηση;

Πού βασίζεται η ελευθερία του ανθρώπου και το ζήτημα της ευθύνης;