86Ε19                                                                                                                                      

Σπινόζα: Υπόσταση/Θεός και κατηγορήματα.

Η σχέση μεταξύ Θεού και τρόπων/πραγμάτων.

            Θα μελετήσουμε πώς ο Σπινόζα διατυπώνει και υποστηρίζει το εγχείρημά του για τη συγκρότηση μιας ορθολογικής έννοιας Θεού, στο πρώτο μέρος της Ηθικής του. Ποια στρατηγική επιχειρηματολογίας αναπτύσσει. Πώς η επιχειρηματολογία αυτή για τη σύσταση της έννοιας Θεός αναπτύσσεται μέσω ενός επιστημονικού μοντέλου αιτιοκρατικής σκέψης που βασίζεται σε λογικές αποδείξεις. Επίσης, πώς απορρίπτεται η υπόθεση της δημιουργίας του κόσμου από μια υπερβατική αρχή, ή βούληση, και υποστηρίζεται η ιδέα ενός άπειρου σύμπαντος σχέσεων, το οποίο δεν χρειάζεται την παρέμβαση μιας υπερβατικής βούλησης για να υπάρχει.

            Αναλυτικότερα θα μας απασχολήσουν τα εξής:

1. Γιατί ο Σπινόζα υιοθετεί ένα επιστημονικό πρότυπο, το γεωμετρικό, για να εκθέσει το επιχείρημά του περί Θεού. Σε τι συνίσταται η γεωμετρική μέθοδος. Τι είναι ορισμός, αξίωμα, θεώρημα/πρόταση και απόδειξη.
2. Οι ορισμοί και τα αξιώματα του 1ου μέρους.
3. Η δομή των προτάσεων/θεωρημάτων του πρώτου μέρους της Ηθικής:

            Ι. i. Προτάσεις/θεωρήματα 1-8. Με ποιους λόγους και προτάσεις υποστηρίζεται ότι υπάρχει μόνο μία υπόσταση. (Για τον Ντεκάρτ εκτός από την άπειρη υπόσταση υπάρχουν οι πνευματικές και οι εκτατές υποστάσεις. βλ. Ντεκάρτ, Οι αρχές της φιλοσοφίας, Ι, 51). Οι αντιρρήσεις του Leibniz σχετικά με την απόδειξη της πρότασης 5.

            Ι. ii. Προτάσεις 9-15. Πώς υποστηρίζεται ότι η υπόσταση συνίσταται από άπειρα κατηγορήματα. Δεν αποδίδεται μόνον άπειρη σκέψη στον Θεό, όπως στον Ντεκάρτ, αλλά και άπειρη έκταση. Τι είναι κατηγόρημα. Συλλαμβάνονται τα κατηγορήματα σκέψης και έκτασης μόνον από το νου ή υπάρχουν αντικειμενικά; (βλ. ορισμό 4, προτάσεις 9-12).

            ΙΙ.i. Προτάσεις 16-20. Θεός ως Natura naturans και εμμενές αίτιο.

29. ii. 21-29. Θεός ως Natura naturata. Θεός και τρόποι/πεπερασμένα πράγματα.

            III. Προτάσεις 30-36. Ταύτιση βούλησης και νου (πρόταση 32). Το ζήτημα της αναγκαιότητας όσον αφορά την παραγωγή των πραγμάτων (πρόταση 33). Η δύναμη αποδίδεται στον Θεό ως ουσιώδης ιδιότητά του (πρόταση 34).

1. Παράρτημα. Στο παράρτημα, το οποίο είναι γραμμένο με ελεύθερο τρόπο, όπως και τα σχόλια που συνοδεύουν ορισμένες προτάσεις/θεωρήματα, εξετάζεται το ζήτημα των προκαταλήψεων. Ποιες είναι οι κυριότερες προκαταλήψεις. Πώς γεννιόνται. Ποιες οι συνέπειές τους. Γιατί αποτελούν εμπόδιο για μια ορθολογική, αιτιοκρατική σύλληψη των πραγμάτων και των σχέσεών τους. Πώς οι προκαταλήψεις μετατρέπονται σε δεισιδαιμονίες. Συνοπτικά, θα μελετήσουμε πώς ο Σπινόζα αναπτύσσει ένα εγχείρημα ανασκευής των προκαταλήψεων αλλά και των αιτιάσεων εναντίον των αντιλήψεών του, στο πλαίσιο ενός πεδίου πολεμικής.

            Ζητήματα προς συζήτηση: 1. Σύμφωνα με την πρόταση 15: Ό,τι είναι, είναι στον Θεό (in Deo), και τίποτε δεν μπορεί να είναι ή να συλληφθεί χωρίς τον Θεό. Εάν όλα αποδίδονται στο ίδιο υποκείμενο/υπόσταση, τότε αυτό θα έχει ασύμβατες ιδιότητες, όπως έχει υποστηρίξει ο Bayle, θεωρώντας τον σπινοζικό Θεό ως τερατώδη υπόθεση. Η ευτυχία και η δυστυχία θα ήταν εξίσου καταστάσεις του Θεού, ο Θεός θα ήταν και παράγοντας και θύμα της δυστυχίας, πράγμα άτοπο. Επιπλέον, ο Θεός θα ήταν μεταβαλλόμενος. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ο Θεός ευθύνεται για τα εγκλήματα που συμβαίνουν στον κόσμο, ή το ερώτημα αυτό είναι αποτέλεσμα παρερμηνείας του μεταφυσικής του Σπινόζα; Ποια απάντηση μπορεί να δοθεί βάσει των ορισμών και των προτάσεων του 1ου μέρους της Ηθικής;

2. Ταυτίζεται ο Θεός μόνο με τη Natura naturans, με το σύνολο των αιτιών και των θεμελιωδών νόμων της φύσης, ή στην έννοιά του περιλαμβάνονται και το όλον της φύσης, όλο το σύμπαν και οτιδήποτε σε αυτό (Natura naturata); Έχουν σχέση οι δύο αυτές μορφές αιτιότητας;

Ηθική, Ι, Ορισμοί[1]    

Με τον όρο αυταίτιο (causa sui) εννοώ αυτό που η ουσία του ενέχει την ύπαρξη, ήτοι αυτό που η φύση του δεν μπορεί να συλληφθεί παρά ως υπάρχουσα.

2. Πεπερασμένο στο γένος του λέγεται ένα πράγμα που μπορεί να οριοθετηθεί από ένα άλλο της ίδιας φύσης. Π.χ., ένα σώμα λέγεται πεπερασμένο επειδή συλλαμβάνουμε πάντοτε ένα άλλο μεγαλύτερο. Παρομοίως, μια σκέψη οριοθετείται από μια άλλη σκέψη. Μα ένα σώμα δεν οριοθετείται από μια σκέψη ούτε μια σκέψη από ένα σώμα.
3. Με τον όρο υπόσταση εννοώ αυτό που είναι στον εαυτό του και συλλαμβάνεται μέσω του εαυτού του: δηλαδή αυτό που το εννόημά του δεν χρειάζεται το εννόημα ενός άλλου πράγματος από το οποίο να πρέπει να σχηματιστεί.
4. Με τον όρο κατηγόρημα εννοώ αυτό που αντιλαμβάνεται ο νους στην υπόσταση σαν συνιστών την ουσία της.
5. Με τον όρο τρόπος εννοώ τους επηρεασμούς της υπόστασης, ήτοι αυτό που είναι σε ένα άλλο και συλλαμβάνεται επίσης μέσω αυτού.
6. Με τον όρο Θεός εννοώ το απολύτως άπειρο ον, τουτέστιν μια υπόσταση συγκείμενη από άπειρα κατηγορήματα καθένα εκ των οποίων εκφράζει μια άπειρη και αιώνια ουσία.
7. Ελεύθερο λέγεται το πράγμα που υπάρχει από μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του και καθορίζεται να ενεργεί από μόνο τον εαυτό του. Ενώ αναγκαίο, ή μάλλον αναγκασμένο, αυτό που καθορίζεται να υπάρχει και να πράττει με συγκεκριμένο και καθορισμένο τρόπο από ένα άλλο.
8. Με τον όρο αιωνιότητα εννοώ την ίδια την ύπαρξη καθόσον συλλαμβάνουμε πως έπεται αναγκαία από μόνο τον ορισμό του αιώνιου πράγματος.

ΙΙΙ. Ερωτήματα και ερμηνευτικές προσεγγίσεις του όρου υπόσταση στον Σπινόζα. 

1. Σύμφωνα με τον E. Curley,[2] Θεός στον Σπινόζα κατανοείται ως ποιητικό αίτιο (causa efficiens) των τρόπων και η σχέση Θεού-τρόπων ερμηνεύεται ως αιτιακή εξάρτηση.
2. Για τον Melamed,[3] οι τρόποι κατανοούνται ως propria, τα οποία παράγονται από τον ορισμό ενός πράγματος. Τα πράγματα περικλείονται στον Θεό, όπως τα κατηγορούμενα σε ένα υποκείμενο.

III. Η υπόσταση δεν κατανοείται ως εσωτερίκευση των κατηγορημάτων ή των τρόπων της, αλλά ως εξωτερίκευση στους τρόπους, ως ένα σύμπαν σχέσεων και ως σχέσεις μεταξύ αιτιακών σχέσεων δύναμης. Το σύμπαν αυτό των δυναμικών σχέσεων δεν θεμελιώνται σε κανένα συγκροτητικό υποκείμενο (Ch. Ramond, M. Laerke).[4]

Βασιλική Γρηγοροπούλου

[1] B. Σπινόζα, Ηθική, μετ. Ε. Βανταράκης, Εισαγωγή Β. Γρηγοροπούλου, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2009.

[2] E. Curley, Spinoza’s Metaphysics. An Essay in Interpretation, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1969 ; Behind the Geometrical Method. A Reading of Spinoza’s « Ethics », Princeton, Princeton UP, 1988.

[3] Y. Melamed, « Spinoza’s metaphysics of substance : The substance-mode relation as a relation of inherence and predication », Philosophy and Phenomenological Research, 78 (1), Jan. 2009, 17-82.

[4] Mogens Lærke, « Immanence et extériorité absolue. Sur la théorie de la causalité et l'ontologie de la puissance de Spinoza », Revue philosophique de la France et de l'étranger 2009/2 (Tome 134), p. 169-190.

1987. Ramond, « La question de l’origine chez Spinoza », Les Études philosophiques, 4, 1987. C. Ramond, «Éternité, externité : sur une dimension prophétique de la philosophie de Spinoza », in L. Vinciguerra (éd.), Quel avenir pour Spinoza ?, Paris, Kimé, 2001, p. 207-228 ; C. Ramond, Dictionnaire de Spinoza, Paris, Ellipses, 2007, p. 73-88.