23-10-17

Ι. Η ζήτημα της αντίληψης στον Ντεκάρτ και η θεωρία του για τις ιδέες.

1. Ερώτημα: Πώς συμβαίνει το πνεύμα μας να αντιλαμβάνεται αντικείμενα με τα οποία ερχόμαστε σ’ επαφή, με δεδομένο ότι το πνεύμα είναι άυλο και τα αντικείμενα υλικά;

2. Η απόρριψη των ειδών των Σχολαστικών, της αιτιακής σχέσης μεταξύ αντικειμένου και νου και του κριτηρίου της ομοιότητας μεταξύ ιδέας και πράγματος.
3. Η θεωρία των ιδεών: Οι όροι "μορφική πραγματικότητα" και "αντικειμενική πραγματικότητα της ιδέας". Η προέλευση των ιδεών: Έμφυτες, επείσακτες, πεποιημένες από μένα (Τρίτος Στοχασμός).

Ερώτημα: Ποια είναι η αιτία των ιδεών μου για ένα αντικείμενο; Ο νους μου, ο Θεός, ένας κακόβουλος δαίμων ή το υλικό αντικείμενο;

ΙΙ. Η σχέση πνεύματος-σώματος και το ζήτημα της ψυχοσωματικής ένωσης.

1. Τα πλέον διάσημα σχόλια για την αλληλεπίδραση σώματος-ψυχής παρουσιάζονται στην αλληλογραφία του Ντεκάρτ με την Ελισάβετ το 1643. Σε μια επιστολή της στον Ντεκάρτ, η Ελισάβετ θέτει το ζήτημα πώς είναι δυνατόν να κατευθύνεται η ψυχή από το σώμα, ενώ έχει την ικανότητα και τη συνήθεια του ορθού λόγου κι ενώ μπορεί να υφίσταται χωρίς αυτό, με το οποίο δεν έχει κάτι κοινό, γεγονός που υποδηλώνει την υπεροχή της (10/20 Ιουνίου 1643, ΑΤ ΙΙΙ, 684-85).
2. Ο Ντεκάρτ στην επιστολή του της 28ης Ιουνίου 1643 γράφει:

Δεν νομίζω ότι το ανθρώπινο πνεύμα είναι ικανό να συλλάβει με διακριτό τρόπο, και συγχρόνως, τη διάκριση μεταξύ ψυχής και σώματος, και την ένωσή τους^. λόγω του ότι, για να καταστεί αυτό δυνατό, πρέπει να τα συλλάβει ως ένα μόνον πράγμα και, ταυτοχρόνως, ως δύο, πράγμα άτοπο.

Ήδη στην επιστολή της 21^ης Μαΐου 1643, ο Ντεκάρτ χρησιμοποιεί ένα κεντρικό επιχείρημα για να αποκριθεί στις απορίες της Ελισάβετ, το οποίο αναφέρεται σε τρεις πρωταρχικές έννοιες.

Εν πρώτοις, θεωρώ ότι υπάρχουν μέσα μας κάποιες πρωταρχικές έννοιες, οι οποίες είναι όπως τα πρότυπα, βάσει των οποίων σχηματίζουμε όλες τις άλλες γνώσεις μας. Υπάρχουν ελάχιστες τέτοιες έννοιες^. έχουμε καταρχάς τις γενικότερες έννοιες του όντος, του αριθμού, της διάρκειας, κ.λ.π. που ανταποκρίνονται σε όλα όσα μπορούμε να αντιληφθούμε. Ύστερα, ειδικώς για το σώμα, έχουμε μόνον την έννοια της έκτασης […]^. για την έννοια της ψυχής έχουμε μόνον την έννοια της σκέψης […] και, τέλος, για την ψυχή και το σώμα μαζί, έχουμε μόνον την έννοια της ένωσης, από την οποία εξαρτάται η έννοια της δύναμης της ψυχής να κινεί το σώμα και του σώματος να ενεργεί επί της ψυχής, προκαλώντας της αισθήματα και πάθη.

3. Η θεωρία του Ντεκάρτ για τον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Κατά την περίοδο 1629-1633, ο Ντεκάρτ επεξεργάζεται τα έργα Ο άνθρωπος (L'Homme) και Ο Κόσμος (Le Monde), στα οποία πραγματεύεται το σώμα και παρέμειναν αδημοσίευτα μέχρι το θάνατό του. Στο έργο Ο άνθρωπος παρουσιάζει το σώμα σαν μια μηχανή που λειτουργεί αυτόματα, τη θεωρία του για τη λειτουργία του εγκεφάλου και την υπόθεσή του για το κωνάριο.

4. Η διάψευση των υποθέσεων του Ντεκάρτ από τον Nicolaus Steno.
5. Eίναι το σώμα πραγματική αιτία κίνησης και σχηματισμού των αισθητηριακών αντιλήψεων για τον Ντεκάρτ;
6. Η αιτιακή σχέση πνεύματος και σώματος

Η Ελισάβετ θέτει το εξής ερώτημα στον Ντεκάρτ:

       Σας ρωτώ να μου πείτε πώς η ψυχή του ανθρώπου μπορεί να κατευθύνει τα ζωικά πνεύματα, ώστε το σώμα να κάνει εκούσιες κινήσεις (ενώ [η ψυχή] δεν είναι παρά ένα σκεπτόμενο πράγμα). Καθόσον φαίνεται ότι κάθε καθορισμός της κίνησης γίνεται είτε από την ώθηση του κινούμενου σώματος, είτε από τον τρόπο που ωθείται από το σώμα το οποίο το κινεί, είτε από την ποιότητα και το σχήμα της επιφάνειας του τελευταίου. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις απαιτείται φυσική επαφή, ενώ, στην τρίτη περίπτωση, απαιτείται η έκταση. Εσείς αποκλείετε τελείως την έκταση από την έννοια που δίνετε για την ψυχή και η επαφή μού μοιάζει ασύμβατη με μια σκεπτόμενη υπόσταση. (6/16 Μαΐου 1643, ΑΤ ΙΙΙ, 661).

Όπως γράφει ο Ντεκάρτ στον More, τον Αύγουστο του 1649:

Η δύναμη (vis) που κινεί ένα σώμα μπορεί να είναι εκείνη του Θεού, ο οποίος συντηρεί τόση μεταφορά στην ύλη όση έθεσε σε αυτήν την πρώτη στιγμή της δημιουργίας, καθώς επίσης και εκείνη μιας δημιουργημένης υπόστασης, όπως το πνεύμα μας, ή κάτι άλλο στο οποίο ο Θεός έδωσε τη δύναμη να κινεί το σώμα (ΑΤ V, 403-4).

Ο Ντεκάρτ γράφει τα εξής στο έργο Notae in Programma quodam (1647). Explicatio Mentis humanae, sive Animae rationalis, ubi explicatur quid sit, & quid esse possit:

Δεν υπάρχει τίποτε στις ιδέες μας που να μην είναι έμφυτο στο νου ή στην ικανότητα να σκεφτόμαστε, εκτός μόνον από τις περιστάσεις που αφορούν εμπειρία. Γι' αυτό κρίνουμε πως ορισμένες ιδέες που έχουμε τώρα στη σκέψη μας αναφέρονται σε ορισμένα πράγματα που βρίσκονται έξω από μας. Δεν σκεφτόμαστε έτσι επειδή εκείνα τα πράγματα στέλνουν τις ιδέες αυτές στο νου μας μέσω των αισθητηριακών οργάνων, αλλά επειδή στέλνουν κάτι που δίνει τη ευκαιρία (occasionem) στο νου μας να σχηματίζει εκείνες τις ιδέες μέσω μιας έμφυτης ικανότητας που έχει αυτή τη στιγμή μάλλον παρά σε κάποια άλλη χρονική στιγμή [...] Έπεται ότι οι ιδέες οι ίδιες των κινήσεων και σχημάτων είναι έμφυτες σε μας. Και πρέπει επίσης οι ιδέες του πόνου, των χρωμάτων, των ήχων και τα παρόμοια, να είναι έμφυτες, έτσι ώστε ο νους μας μπορεί να τα φανερώσει στον εαυτό του επί τη ευκαιρία (occasione) ορισμένων σωματικών κινήσεων. Πράγματι, δεν υπάρχει καμία ομοιότητα με τις σωματικές κινήσεις.

Μελέτες (ενδεικτικώς)

Ariew, R., J. Cottingham, T. Sorell (επιμ.), Descartes’ Meditations. Background

Source Materials, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 1998.

Garber, D., Descartes’ Metaphysical Physics, The University of Chicago Press,

Σικάγο 1992.

–, Descartes Embodied, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2001.

Gilson, É., Index-scolastico-cartésien, Alcan, Παρίσι 1913 (Vrin 1979).

Grigoropoulou, V., "Steno’s Critique of Descartes and Louis de La Forge’s Response",

                  in Raphaële Andrault and Mogens Lærke (eds), Steno and the philosophers, Brill:              Leiden/Boston 2018, pp. 128-49.

Gueroult, M., Descartes selon l’ordre des raisons, Aubier, Παρίσι 1953, 2 τόμοι.

Rozemond, M., «Descartes on Mind-Body Interaction: What's the Problem?», Journal

of the History of Philosophy, 37 (3), 1999.

Schmaltz, T., Descartes on Causation, Oxford University Press, NY 2008.

Β. Γρηγοροπούλου