ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

                                                     ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ – ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΦΥΛΟ: ΤΟ ΦΥΛΟ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

1.2.    Κοινωνικό φύλο – βιολογικό φύλο

1.3.    Το φύλο στον αθλητισμό: Η διαχρονικότητα του γυναικείου αποκλεισμού και οι πρώτοι «Ολυμπιακοί Αγώνες Γυναικών»

1.4.    Ο αθλητισμός ως πεδίο κοινωνικής χειραφέτησης

1.5.    Τα επιμέρους αθλητικά μοντέλα

1.6.    Η γυναικεία συμμετοχή στους Ολυμπιακούς Αγώνες 1896-2008

1.7.    Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ως μέσο γνωστοποίησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων

           1.7.1. Πεκίνο 2008: «Ολυμπιακοί του αίματος», «Ολυμπιακοί της ντροπής»  

           1.7.2.Μεξικό 1968: Η σφαγή στην Πλατεία των Τριών Πολιτισμών, «αιματηρή επέμβαση»  

           1.7.3.Μόναχο 1972: Διαμαρτυρία για τη ισραηλινή κατοχή

1.8.     Συμπερασματικές παρατηρήσεις

2.  Η ΜΟΝΤΕΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΘΛΗΤΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

2.1.    Εισαγωγή 

2.2.    Αθλήτρια είδωλο-ίνδαλμα της αμερικανικής κουλτούρας – Το «Κίνημα του αθλητικού γυναικείου σώματος»

2.3.    Τι γίνεται με τις αθλήτριες που υπερβαίνουν τα έμφυλα στερεότυπα;

2.4.    Η προβολή του γυναικείου αθλητισμού στα Μ.Μ.Ε.

2.5.    Το «Έτος της Γυναίκας στους Ολυμπιακούς Αγώνες»

2.6.    Η μοντελοποίηση των αθλητών/αθλητριών: Μια καινούργια αισθητική του σώματος, «ίσες ευκαιρίες» στη σεξουαλική εκμετάλλευση

2.7.    Η αντικειμενικοποίηση του ανδρικού σώματος

2.8.    Οι ανώνυμες ηρωίδες του αθλητισμού

2.9.    Η προβολή του γυναικείου αθλητισμού στα Μ.Μ.Ε. της Αυστραλίας

2.10.  Τι γίνεται στην Ελλάδα;

2.11.  Ελληνικός έντυπος Τύπος: 2008, 2004, 2000, 1996

2.12.  Συμπερασματικές παρατηρήσεις: Το ανθρώπινο εμπόριο του καταναλωτισμού, της ψυχαγωγίας και του θεάματος

3.  Ο ΓΥΝΑΚΕΙΟΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΙΣΛΑΜΙΚΗ ΣΚΟΠΙΑ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ «ΚΟΡΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»: ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΙΟΡΔΑΝΙΑ

3.1.    Εισαγωγή

3.2.    Η γυναίκα του ισλαμικού κόσμου

3.3.    Γυναίκα και αθλητική δραστηριότητα: Μουσουλμάνες αθλήτριες

         3.3.1. «Προτιμότερη μια κοινωνία των δύο φύλων, παρά μια unisex κοινωνία»

3.4.    Η θέση της γυναίκας στην Ιορδανία

3.5.    Η γυναικεία αθλητική δραστηριότητα στην Ιορδανία

         3.5.1. Μεθοδολογία της έρευνας

        3.5.2. Συζήτηση: Εμπόδια στην αθλητική ενασχόληση στην Ιορδανία

        3.5.3. Συμπερασματικές παρατηρήσεις – Προτάσεις

4.  ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ  ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

4.1.    Εισαγωγή

4.2.    Τι είναι το κοινωνικό κεφάλαιο: Θεωρίες και σύγχρονος διάλογος

4.3.    Αποκλειστικό και γεφυροποιό κοινωνικό κεφάλαιο

4.4.    Γυναίκα και κοινωνικό κεφάλαιο: Εμπειρίες αθλητριών

4.5.    Αθλητισμός και κοινωνικό κεφάλαιο στην Ευρώπη

4.6.    Το φαινόμενο του σκοτεινού κοινωνικού κεφαλαίου στον αθλητισμό: Ο εκφυλισμός του ολυμπιακού λόγου

4.7.    Η αθλητική μετανάστευση – Sport labour

4.8.    Κοινωνικό κεφάλαιο και μετανάστευση

4.9.    Συμπερασματικές παρατηρήσεις: Αθλητισμός, πολιτιστικός θεσμός και ανεκμετάλλευτη πηγή κοινωνικής ενέργειας  \

5.  Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΙΡΗΝΗΣ:  ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ, ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

     5.1. Εισαγωγή

    5.2. Ρατσισμός και ξενοφοβία

    5.3. Πολυπολιτισμικότητα

    5.4. Η αντιμουσουλμάνικη τρομοϋστερία ή η βίαη εξολόθρευση της   

          πολυπολιτισμικότητας

    5.5.  Τι γίνεται στην Ελλάδα;

    5.6.  Η σύγχρονη δουλεία στην Ελλάδα σήμερα και η ανεξέλεγκτη εισροή  

            μεταναστών

    5.7  Peace First – Peace Games

           5.7.1.Πώς ξεκίνησε η Peace First;

           5.7.2.Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα ειρήνης της Peace First

5.8. Sport in Society: Αθλητές/αθλήτριες ως μέντορες ειρήνης

    5.9.   Η παιδεία ειρήνης στην Ελλάδα και η ενδοσχολική βία: Bullying

    5.10.  Το φαινόμενο του κυβερνονταϊσμού ή ο διαδικτυακός σχολικός εκφοβισμός 

    5.11. Συμπερασματικές παρατηρήσεις και προτάσεις: Διαδικτυακό Κέντρο Ειρήνης 

Το μάθημα επιλογής Κοινωνικό Φύλο & Αθλητισμός επιδιώκει να προσφέρει τα βασικά εφόδια για την κατανόηση των εννοιών και των νοημάτων περί κοινωνικού φύλου (gender) και κοινωνικού κεφαλαίου (social capital).  Το βιβλίο/σύγγραμμα του μαθήματος  «Κοινωνικό Φύλο, Κοινωνικό Κεφάλαιο, Πολυπολιτισμικότητα & Αθλητισμός»  αποτελεί ένα χρήσιμο εγχειρίδιο για φοιτητές και ερευνητές, ειδικά στην κοινωνική περιοχή του αθλητισμού. Συμπεριλαμβάνει ένα κεφάλαιο στην αγγλική γλώσσα και συμπληρώνεται με ένα Παράρτημα / Appendix που περιέχει μία εισαγωγή (author’s preface) και τρία άρθρα στην Αγγλική, με στόχο την πληρέστερη ενημέρωση των φοιτητών. Τα άρθρα αυτά, όπως και το έκτο κεφάλαιο, αποτελούν επίσης χρήσιμες πηγές μελέτης για τους φοιτητές διαφόρων εθνικοτήτων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα Erasmus.

 Κατά πρώτον, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι τα θέματα φύλου και ισότητας δεν αφορούν μόνο στις γυναίκες, και κατά δεύτερον ότι στο κοινωνικό κεφάλαιο μιας χώρας ή μιας κοινότητας συμπεριλαμβάνονται και τα δύο φύλα. Το κοινωνικό φύλο ή το έμφυλο υποκείμενο –είτε αρσενικό, είτε θηλυκό– προσδιορίζεται ως φορέας κοινωνικών ιδιοτήτων και ταυτοτήτων, ως κοινωνικό κεφάλαιο, κοινωνική ομάδα δράσης, καθώς και ως μια δυναμική κοινωνική κατηγορία σε κάποιες δραστηριότητες, όπως π.χ. εκείνες του αθλητή και της αθλήτριας. Στη σύγχρονη πραγματικότητα, το φύλο μεταβάλλεται από μια στατική αντίληψη σε μια δυναμική κοινωνική κατηγορία (κοινωνικό φύλο) και ως εκ τούτου επηρεάζονται και μεταβάλλονται οι κοινωνικές ταυτότητες, τα κοινωνικά στερεότυπα, οι έμφυλες σχέσεις και οι προσδοκίες του κοινωνικού περιβάλλοντος.

Η έννοια του αγγλοσαξονικής προέλευσης όρου gender (κοινωνικό φύλο / βιολογικό φύλο) –αντικατέστησε τον όρο sex, που χρησιμοποιείται ελάχιστα πλέον σήμερα στην αγγλική βιβλιογραφία– αναφέρεται στο έμφυλο υποκείμενο χωρίς να λαμβάνει υπόψη τα γενετικά χαρακτηριστικά (π.χ. βιολογικό φύλο, χρώμα του δέρματος, σωματική αναπηρία κ.τ.λ.) ως συστατικό στοιχείο ή συντελεστή κοινωνικής κατηγοριοποίησης, διάκρισης ή διχοτομίας. Η εννοιολόγηση του έμφυλου υποκειμένου δεν υπονοεί την κατάργηση του βιολογικού φύλου (sex), αλλά την ισότιμη κοινωνική παρουσία των υποκειμένων ανεξαρτήτως φύλου ή κάποια άλλη διπολικότητα ή δυαδική αντίθεση, όπως γυναίκα/άνδρας, λευκός/μαύρος, πολίτης/μετανάστης, χριστιανός/μουσουλμάνος. Στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες^[1] το φύλο ταυτίζεται με κοινωνικά θέματα και κυρίως σε απόψεις περί έμφυλης ουδετερότητας, όσον αφορά στην πρόσβαση και στην ενσωμάτωση του υποκειμένου σε επιμέρους κοινωνικές περιοχές, όπως αυτές του αθλητισμού, της τεχνολογίας, της οικονομίας, της πολιτικής κ.τ.λ., δηλαδή με την ισότητα στη δυνατότητα πρόσβασης και συμμετοχής, καθώς και την ισότιμη μεταχείριση, ασχέτως βιολογικού φύλου. Αξιοσημείωτο παράδειγμα αυτής της έμφυλης ουδετερότητας και της αλλαγής κοινωνικών προσδοκιών αποτελεί η αυξανόμενη σήμερα ανδρική συμμετοχή στη ρυθμική γυμναστική και στην συγχρονισμένη κολύμβηση. Η Ισπανία είναι η πρώτη χώρα που αναγνώρισε επίσημα τη συμμετοχή των ανδρών στο γυναικείο ολυμπιακό άθλημα της ρυθμικής γυμναστικής, εγχείρημα που αποτελεί τεράστια καινοτομία. 

Σε αυτό το μάθημα το ενδιαφέρον εστιάζεται στις σύγχρονες συζητήσεις για το κοινωνικό φύλο (gender) και το κοινωνικό κεφάλαιο (social capital) –τη συλλογική αξία των κοινωνικών δικτύων– υπό την οπτική της κοινωνικής ενσωμάτωσης και του σεβασμού για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πολυπολιτισμικότητα και την πολιτιστική ποικιλότητα/ποικιλομορφία/πολλαπλότητα (diversity). Καθημερινά διαπιστώνουμε κοινωνικές διακρίσεις λόγω φύλου, εθνικότητας, χρώματος του δέρματος, θρησκείας, κοινωνικής τάξης, σεξουαλικού προσανατολισμού, σωματικής αναπηρίας, ηλικίας κ.τ.λ. Αδιαμφισβήτητα, τα αναχρονιστικά κοινωνικά στερεότυπα έχουν αρνητικές συνέπειες όχι μόνο στις γυναίκες, αλλά και στους άνδρες. Υπό αυτό το πρίσμα αναπτύσσεται και η σύγχρονη συζήτηση για το κοινωνικό κεφάλαιο –ως συντελεστή ανάπτυξης που προωθεί την κοινωνική ενσωμάτωση, τη συνοχή, την αλληλεγγύη, την ισότητα και την ισονομία– με αναφορές στον αθλητισμό και στη μαζική μετανάστευση υπό την οπτική της ανάλυσης του κοινωνικού κεφαλαίου. Με τη διερεύνηση της κοινωνικής περιοχής του αθλητισμού, καταδεικνύεται ότι αυτή αποτελεί μια ανεκμετάλλευτη πηγή κοινωνικής ενέργειας (κοινωνικού κεφαλαίου). Ακολούθως, η κοινωνική περιοχή του αθλητισμού εκλαμβάνεται ως μέσο για την καλλιέργεια μιας κουλτούρας και μιας παιδείας ειρήνης (peace education) ενόψει της αυξανόμενης βίας στα σχολεία σήμερα: έμφυλης, σεξιστικής, ρατσιστικής, λεκτικής, ηλεκτρονικής κ.τ.λ. Ο επιστημονικός τομέας της επίλυσης συγκρούσεων και η παιδεία ειρήνης τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εισαγάγει επιτυχώς ολιστικά εκπαιδευτικά μοντέλα και προγράμματα, τα οποία παρουσιάζονται στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου (πέμπτο και έκτο), με στόχο την πληρέστερη ενημέρωση των φοιτητών και του αναγνωστικού κοινού γενικότερα.

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Στη σύγχρονη μετανεωτερική πραγματικότητα, το φύλο μεταβάλλεται από μια στατική αντίληψη σε μια δυναμική κοινωνική κατηγορία (κοινωνικό φύλο), αλλάζοντας τις προσδοκίες του κοινωνικού περιβάλλοντος όχι μόνο για τη γυναίκα, αλλά και για τον άνδρα.

      Σχετικά με το σύγγραμμα/βιβλίο «Κοινωνικό Φύλο, Κοινωνικό Κεφάλαιο, Πολυπολιτισμικότηυτα και Αθλητιοσμός», το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται τον σύγχρονο διάλογο για το φύλο (κοινωνικό φύλο –βιολογικό φύλο), το έμφυλο υποκείμενο (gender subject), την έμφυλη ιδιότητα, τη διαφορά (difference) και την ποικιλότητα/ποικιλομορφία/πολλαπλότητα (diversity). Διερευνώντας τις θεωρητικές προσεγγίσεις στο πλαίσιο των οποίων διαμορφώνεται ο επιστημονικός διάλογος, καταδεικνύεται ότι το «ανήκειν σε ένα φύλο» είναι αποτέλεσμα πολλών και πολύπλοκων κοινωνικών διεργασιών πέραν της βιολογικής διαφοράς, πέραν των γενετικών χαρακτηριστικών. Επεξεργαζόμαστε αρχικά την επικέντρωση στη διαφορά ως αναλυτική κατηγορία (στην έρευνα, στις θεωρήσεις, στις κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις), η οποία αναπαράγει κοινωνικές ανισότητες, διακρίσεις και στερεότυπα. Στον υπό εξέλιξη αυτόν διάλογο για το έμφυλο υποκείμενο (κοινωνικό φύλο) επισημαίνεται ότι η έμφυλη ταυτότητα (και, κατ’ επέκταση, η αθλητική ταυτότητα) εμφανίζεται ως αποτέλεσμα όχι απλώς και μόνο των γενετικών χαρακτηριστικών, αλλά και του συσχετισμού της βιολογικής διαφοράς με πολύπλοκες κοινωνικές διεργασίες. Δηλαδή, τόσο το κοινωνικό φύλο όσο και το βιολογικό συνιστούν κοινωνικο-πολιτισμικές κατηγορίες. Ακολούθως, στη δεύτερη ενότητα αυτού του κεφαλαίου, διερευνώνται οι παράγοντες που οδήγησαν στην έμφυλη κατηγοριοποίηση/διχοτομία του αθλητισμού, στην υποεκπροσώπηση της αθλήτριας και ειδικά στη σημερινή υποεκπροσώπηση των γυναικών στους αθλητικούς θεσμούς. Ξεκινώντας με αναφορές στις αναχρονιστικές «βιολογικές» θεωρίες του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, δηλαδή τα «επιστημονικά» επιχειρήματα για το «αδύνατο φύλο» που αποσκοπούσαν στον αποκλεισμό των γυναικών από δημόσιου χαρακτήρα δραστηριότητες –επί των οποίων βασίστηκε και ο αποκλεισμός των γυναικών από τον αθλητισμό των υψηλών επιδόσεων και, κατ’ επέκταση, από τον ολυμπιακό αθλητισμό στις διάφορες φάσεις της νεωτερικότητας– εντοπίζεται η διαχρονικότητα του γυναικείου αποκλεισμού. Αναλυτικότερα, σε αυτή την ενότητα εξετάζεται η γυναικεία συμμετοχή στον ολυμπιακό αθλητισμό από το 1896 έως το 2008 και καταδεικνύεται ότι οι πραγματικά υφιστάμενες βιολογικές/ανατομικές διαφορές μεταξύ των φύλων αποτέλεσαν κατά το παρελθόν μάλλον αφορμή παρά αιτία αποκλεισμού της γυναίκας. Ταυτόχρονα, επισημαίνεται ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες υπήρξαν και μέσο κοινωνικής χειραφέτησης, όχι μόνο για τις γυναίκες, αλλά και για άλλες κοινωνικές ομάδες. Ο ολυμπιακός αθλητισμός παρείχε (και παρέχει) το κοινωνικό πλαίσιο για την προβολή, τη γνωστοποίηση και τη διακήρυξη αιτημάτων και αντιθέσεων με το κατεστημένο –π.χ. τη γνωστοποίηση παραβιάσεων των ανθρώπινων δικαιωμάτων– μολονότι εμφανίζεται από τις αρχές της κοινωνικής παρουσίας του ως εκείνος ο θεσμός ο οποίος εμφανέστατα περιθωριοποίησε τις γυναικείες αξιώσεις για συμμετοχή, φαινόμενο που εντοπίζεται και σήμερα στη συγκρότηση των οργανωτικών σχημάτων του. Συμπερασματικές παρατηρήσεις: ♦ Ο έμφυλος δομικός μηχανισμός του αθλητισμού αναδεικνύεται ως μηχανισμός παραγωγής κοινωνικής ανισότητας. ♦ Η βιολογική βάση του αξιολογικού χαρακτήρα της διχοτομίας των φύλων στον αθλητισμό αποτελεί κατά ένα μεγάλο μέρος κοινωνικό κατασκεύασμα. ♦ Οι οποιεσδήποτε προσπάθειες για την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στην αθλητική ηγεσία, σε θέσεις λήψης αποφάσεων, δεν είναι πραγματοποιήσιμες χωρίς τον εκδημοκρατισμό-μετασχηματισμό των αθλητικών θεσμών.

 Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι κοινωνικές επιπτώσεις της προβολής των εμπορευματοποιημένων-μοντελοποιημένων και εικονικά κατασκευασμένων αθλητών/αθλητριών στα Μ.Μ.Ε., η κρίση των αρρένων με το σώμα τους, ο εξωραϊσμός των ανδρικών επιτευγμάτων και η υποβάθμιση των γυναικείων, καθώς και η προβολή του γυναικείου αθλητισμού στα Μ.Μ.Ε. των Η.Π.Α., της Αυστραλίας και της Ελλάδας. Εδώ καταδεικνύεται ότι το κύριο εμπόδιο που αντιμετωπίζει ο γυναικείος αθλητισμός και η αθλήτρια σήμερα είναι η προβολή. Η σκόπιμη παράλειψη του γυναικείου αθλητισμού αποτελεί μια απόκλιση από τη δημοσιογραφική δεοντολογία και έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του γυναικείου αθλητισμού και την παρεμπόδιση της περαιτέρω ανάπτυξής του. Η «κρίση στον γυναικείο αθλητισμό» (Messner et al., 2010) επισημαίνεται ειδικά στις Η.Π.Α., όπου η τηλεοπτική κάλυψη των γυναικείων αγώνων είναι λιγότερη από ό,τι ήταν πριν από 20 χρόνια και δεν υπάρχει καμία ένδειξη ή λόγος να πιστεύουμε ότι αυτή η τάση θα αλλάξει, εκτός αν οι τηλεοπτικοί παραγωγοί αποφασίσουν ότι κάτι τέτοιο θα ήταν προς όφελός τους. Ο γυναικείος αθλητισμός θα προβληθεί ισότιμα με τον ανδρικό μόνο όταν η αθλητική βιομηχανία αντιληφθεί ότι θα είναι προς όφελός της και όταν τα Μ.Μ.Ε. αντιληφθούν ότι θα αυξηθεί η ακροαματικότητα – εν ολίγοις τα κέρδη. Αναλυτικότερα, από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και την επεξεργασία πρόσφατων συζητήσεων και ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων γίνεται φανερό ότι: ♦ η αθλήτρια απολαμβάνει, σε αντίθεση με το παρελθόν, μια εκρηκτική παρουσία στα Μ.Μ.Ε., αλλά όχι για την αθλητική της ιδιότητα. Ένας κώδικας θηλυκοποίησης επισημαίνεται επανειλημμένα για να ουδετεροποιήσει το αποτέλεσμα της υπερβατικής της αθλητικής πράξης και της αθλητικής της ιδιότητας/ταυτότητας, ♦ εντοπίζονται «ίσες ευκαιρίες» στην εμπορευματοποίηση-μοντελοποίηση του σώματος και της αθλητικής ταυτότητας: προβολή των μοντελοποιημένων αθλητών/αθλητριών, των άφυλων αθλητών/αθλητριών, θηλυκοποίηση του αθλητή και αρρενοποίηση της αθλήτριας, ενώ ♦ σταδιακά καταρρίπτονται οι θεωρήσεις ότι μόνο το γυναικείο σώμα αντικειμενικοποιείται. Οι εξομολογήσεις χιλιάδων ανδρών και αγοριών που υποφέρουν από το «Σύνδρομο του Άδωνη» –κρίση των αρρένων με το σώμα τους– αποκαλύπτουν σε αμερικανικές και ευρωπαϊκές έρευνες τα αποτελέσματα των ισχυρών και εξωπραγματικών μηνυμάτων στα Μ.Μ.Ε. Τέλος, πραγματευόμαστε εναλλακτικά αθλητικά μοντέλα, μια ολιστική προσέγγιση, ενόψει της εμπορικής παγκοσμιοποίησης του αθλητισμού και της αθλητικής ταυτότητας. Οι κλωνοποιημένοι αθλητές/αθλήτριες που προβάλλονται στα Μ.Μ.Ε. δεν εκπροσωπούν την πλειονότητα των ανδρών και των γυναικών της κοινωνικής περιοχής του αθλητισμού. Ένας αυξανόμενος αριθμός αθλητών/αθλητριών, γυμναστών/γυμναστριών, ερευνητών/ερευνητριών, ακτιβιστών/ακτιβιστριών, δουλεύοντας έξω από τη δεσπόζουσα τάση της εποχής, αγωνίζονται για τη δημιουργία καινούργιων αθλητικών μοντέλων και προτύπων, για την προστασία και την ακεραιότητα του αθλητή / της αθλήτριας και της αθλητικής δεοντολογίας, την προστασία του περιβάλλοντος, την εξάλειψη της διεθνικής σωματεμπορίας (human trafficking) κ.ά.

Το τρίτο κεφάλαιο επεξεργάζεται τον αθλητισμό από ισλαμική σκοπιά και εξετάζει τη συμμετοχή της μουσουλμάνας στην αθλητική δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα προβαίνουμε σε ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για τη θέση της γυναίκας στο Ισλάμ και στην «κορανική κοινωνία» (Αl-Faruqi, 1984), και στη συνέχεια εξετάζουμε τον αθλητισμό από ισλαμική σκοπιά. Μολονότι επικρατεί η άποψη ότι η μουσουλμάνα δεν συμμετέχει στον αγωνιστικό αθλητισμό –ιδιαίτερα εάν λάβουμε υπόψη ότι, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Πεκίνου το 2008, όπου σχεδόν οι μισοί συμμετέχοντες ήταν γυναίκες, οι αθλήτριες από ισλαμικές χώρες αποτελούσαν μια αόρατη μειονότητα– παρατηρείται ότι το ενδιαφέρον και η συμμετοχή μουσουλμάνων γυναικών στον αθλητισμό αυξάνεται αργά, αλλά σταδιακά. Για να εξετάσουμε τις επιπτώσεις που έχουν τα ήθη και τα έθιμα στη γυναικεία αθλητική δραστηριότητα, στη δεύτερη ενότητα, παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας που πραγματοποιήθηκε στην Ιορδανία, η οποία ενισχύει τις απόψεις που επισημαίνονται στην προηγηθείσα συζήτηση. Εν ολίγοις, σε αυτήν την ενότητα εντοπίζονται οι λόγοι –οι επιπτώσεις που έχουν τα ήθη και τα έθιμα, οι κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις– που απομακρύνουν, αποθαρρύνουν ή αποκλείουν το κορίτσι και τη γυναίκα της Ιορδανίας από την αθλητική δραστηριότητα. Αναλυτικότερα, ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν σε 1.000 μαθήτριες της Ιορδανίας (14-16 ετών), εκ των οποίων οι 580 εκπροσωπούν την αστική κοινωνία και οι 420 την αγροτική και 1.000 ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν στους κηδεμόνες/γονείς τους. Απαντήθηκαν και επεστράφησαν 2.000 ερωτηματολόγια. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να αναφέρουμε ότι στην ιορδανική νομοθεσία (Ν. 34/1973) η μητέρα δεν αναγνωρίζεται ως κηδεμόνας της κόρης της. Καταδεικνύεται ότι ♦ τα ήθη και τα έθιμα της αραβικής κοινωνίας, ♦ η θρησκεία: οι εθνικο-θρησκευτικές και κρατικές δομές, ο ενδυματολογικός κώδικας του Ισλάμ, η ανεπάρκεια «κατάλληλης» αθλητικής ενδυμασίας για τη μουσουλμάνα, η έλλειψη αθλητικών χώρων αποκλειστικά για γυναίκες, οι κοινωνικές προκαταλήψεις, ♦ ο αναλφαβητισμός, καθώς και ♦ η έλλειψη αθλητικής κουλτούρας αποτελούν σοβαρά εμπόδια για τη συμμετοχή των κοριτσιών και των γυναικών της Ιορδανίας στο σχολικό μάθημα της φυσικής αγωγής και στον αγωνιστικό αθλητισμό. Σε αυτήν την ενότητα προτείνεται, μεταξύ άλλων, η συγκρότηση ενός διεπιστημονικού δικτύου ερευνητών/ερευνητριών που θα συνεργάζεται με την κρατική-θρησκευτική ηγεσία της χώρας για να μελετήσει και να συστήσει στρατηγικές ενσωμάτωσης –χωρίς δυτικού τύπου ενέργειες ή παρεμβάσεις που έρχονται από έξω, εκτός αν έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα– για να επεξεργαστούν θέματα όπως (α) τη δημιουργία εναλλακτικών αθλητικών μοντέλων, που θα σέβονται την εθνική ταυτότητα, την πολιτισμική ιδιαιτερότητα και (β) την προώθηση και τη στήριξη της μουσουλμάνας στην εκπαίδευση γενικότερα και όχι αποκλειστικά στην αθλητική δραστηριότητα.

Στο τέταρτο κεφάλαιο προβαίνουμε σε μια συστηματική ανασκόπηση των θεωρητικών προσεγγίσεων και εμπειρικών ερευνών που εξετάζουν το θέμα του κοινωνικού κεφαλαίου, με στόχο την προσέγγιση της κοινωνικής περιοχής του αθλητισμού υπό την οπτική της ανάλυσης του εν λόγω θέματος. Η διεθνής βιβλιογραφία περί του αθλητισμού ως κοινωνικού κεφαλαίου, μολονότι περιορισμένη, καταδεικνύει ότι όσο ισχυρότερο είναι το κοινωνικό κεφάλαιο που αποκτάται στο πεδίο του αθλητισμού, τόσο διευκολύνεται/προωθείται η κοινωνική ενσωμάτωση. Το κοινωνικό κεφάλαιο, πρωτεύων και απαραίτητος συντελεστής ανάπτυξης, αποτελεί σήμερα πηγή δυναμικής επιστημονικής έρευνας. Θεωρείται πυρηνική έννοια στην Κοινωνιολογία, στην Πολιτική Επιστήμη, στην Επιστήμη της Συμπεριφοράς, στην Οικονομία, στους τομείς της Διοίκησης και της Οικονομικής Επιχειρηματικότητας, αλλά αποτελεί σχετικά καινούργια έννοια στον αθλητισμό, στην αθλητική διοίκηση και ηγεσία. Εξερευνώντας τη συνάφεια του αθλητισμού και του κοινωνικού κεφαλαίου, διακρίνουμε ότι ♦ θεωρητικά και πρακτικά, ο αθλητισμός είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ως κοινωνική περιοχή που αναπαράγει κοινωνικό κεφάλαιο: «γεφυροποιό-έμμεσο» (Putnam, 2000) κοινωνικό κεφάλαιο που προωθεί κοινωνικούς δεσμούς, κοινωνική συνοχή, ενσωμάτωση, εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη, ισότητα κ.τ.λ. Ταυτόχρονα, ♦ αποτελεί κοινωνική περιοχή που αναπαράγει «περιοριστικό-αποκλειστικό» (ό.π.) κοινωνικό κεφάλαιο ή ακόμα και σκοτεινό κοινωνικό κεφάλαιο, δεδομένου ότι η πολιτική του αθλητισμού δεν συντελεί πάντοτε στην πρόοδο –αν λάβουμε υπόψη την εμπορευματοποίηση, το ντόπινγκ, το φαινόμενο των «βιονικών αθλητών», τη φυλετική βία στα γήπεδα, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των ολυμπιακών έργων, την κραυγαλέα υποεκπροσώπηση των γυναικών στους αθλητικούς θεσμούς, την αθλητική μετανάστευση, την εκμετάλλευση του αθλητικού εργατικού δυναμικού, την αφαίρεση της εθνικής ταυτότητας του παγκόσμιου αθλητή-μετανάστη και ειδικά την απώλεια αυτού του αθλητικού δυναμικού (social capital drain) στη χώρα προέλευσης. Ωστόσο, καταδεικνύεται ότι ♦ ο αθλητισμός –ως ανεκμετάλλευτη πηγή κοινωνικής ενέργειας– έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί σε μια μορφή γεφυροποιού κοινωνικού κεφαλαίου. Στη λογική αυτή, δεδομένου ότι ο αθλητισμός αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο και πολιτιστικό θεσμό, προτείνεται ο επαναπροσδιορισμός των ηθικών πλαισίων του: διαμόρφωση εναλλακτικών προτάσεων, ολιστικών αθλητικών μοντέλων και εναλλακτικών προτύπων, εν ολίγοις η επανενεργοποίηση των ολυμπιακών αξιών. Τέλος, γίνεται μια σύντομη αναφορά στο κοινωνικό κεφάλαιο των μεταναστών ενόψει της αυξανόμενης φυλετικής βίας που παρατηρείται και στην κοινωνική περιοχή του αθλητισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι συσχετίζουμε την αθλητική μετανάστευση με το ευρύτερο ζήτημα της μετανάστευσης ή ότι συγκρίνουμε τον οικονομικό μετανάστη, τον πρόσφυγα, τον λαθρομετανάστη ή τους αποκαλούμενους «μη πολίτες» (Τριανταφυλλίδου & Γρώπα, 2010) με τον παγκόσμιο αθλητή-μετανάστη, μολονότι και στην περίπτωση της αθλητικής μετανάστευσης επισημαίνεται απώλεια κοινωνικού κεφαλαίου (social captial drain) για τη χώρα αποστολής, καθώς και κοινωνικά φαινόμενα όπως ο ρατσισμός και η ξενοφοβία στη χώρα υποδοχής. Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια έχουμε δει πολλές εκδηλώσεις φυλετικής βίας σε ποδοσφαιρικούς αγώνες που μετατρέπονται σε χώρους φυλετικών συγκρούσεων ή σε αρένες συγκρούσεων εθνικών ταυτοτήτων. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η διεθνής βιβλιογραφία στο θέμα κοινωνικό κεφάλαιο και μετανάστευση, μολονότι περιορισμένη, αναδεικνύει ότι όσο ισχυρότερο είναι το κοινωνικό κεφάλαιο των μεταναστών, τόσο διευκολύνεται η κοινωνική τους ένταξη. Επιπροσθέτως, επισημαίνεται ότι η έρευνα των στρατηγικών ενσωμάτωσης των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία υπό την οπτική της ανάλυσης του κοινωνικού κεφαλαίου είναι από περιορισμένη έως ανύπαρκτη, παρόλο που έχει μεγάλη σημασία για την κοινωνικο-οικονομική σταθερότητα της χώρας.

Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζεται ο διεθνής διάλογος και τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών για το θέμα του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και στη συνέχεια αναπτύσσεται ο ρόλος του αθλητισμού στην καταπολέμηση αυτού του φαινομένου. Παρατηρείται ότι οι αντιλήψεις για τους μετανάστες –και στη χώρα μας– προκαλούν ανησυχίες για εκείνους που ασχολούνται με θέματα ισότητας, κοινωνικής ενσωμάτωσης, τον σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πολυπολιτισμικότητα κ.ά. Αναλυτικότερα, στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών, όπως εκείνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Cordis, 2007a· 2007b· European Commission, 2009) που εξετάζει τις απόψεις 21.000 πολιτών σε οκτώ ευρωπαϊκές χώρες, σύμφωνα με την οποία η πλειονότητα των ερωτηθέντων είχαν «αρνητικές στάσεις» προς τους μετανάστες των χωρών τους – και όχι μόνο. Εντοπίζεται και ένας συσχετισμός μεταξύ της μετανάστευσης και των συντηρητικών-αναχρονιστικών απόψεων περί έμφυλων ρόλων. Δηλαδή, όσο περισσότερο τα άτομα επιδεικνύουν αρνητικές στάσεις, απόψεις, ανησυχίες και προκαταλήψεις για τους μετανάστες σε όλες τις χώρες που εξετάστηκαν, τόσο περισσότερο υπερασπίζονται και την επιστροφή της γυναίκας στον παραδοσιακό ρόλο της, δηλαδή την απομάκρυνσή της από το εργασιακό χώρο και την επιστροφή της στην οικογένεια. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα ανησυχητικά στοιχεία και συμπεράσματα των ερευνών, στις ενότητες που ακολουθούν, διερευνάται η χρήση και ο ρόλος του αθλητισμού ως μέσου ή ως εργαλείου για την καλλιέργεια μιας κουλτούρας και μιας παιδείας ειρήνης (peace education), ιδιαίτερα ενόψει της αυξανόμενης βίας και των διαφόρων μορφών της (ρατσιστικής, έμφυλης/σεξιστικής, λεκτικής κ.τ.λ.) που εντοπίζονται στα σχολεία σήμερα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, εκτός από τον κλασσικό πλέον σχολικό εκφοβισμό (bullying), παρατηρείται και η ραγδαία ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εκφοβισμού (cyberbullying), κάτι που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε και ως κυβερνονταϊσμό. Όπως προαναφέρθηκε, ο επιστημονικός τομέας της επίλυσης συγκρούσεων και η παιδεία ειρήνης έχουν τις τελευταίες δεκαετίες επιτυχώς εισαγάγει ολιστικά εκπαιδευτικά μοντέλα και προγράμματα, που παρουσιάζονται σε αυτό το κεφάλαιο, συμβάλλοντας στη μείωση της βίας, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στα σχολεία και στις κοινότητες με τις οποίες συνεργάστηκαν, δηλαδή στην καλλιέργεια του σεβασμού για την εθνική ποικιλότητα/ποικιλομορφία/πολλαπλότητα (diversity) και την έμφυλη ισότητα. Αυτά τα εκπαιδευτικά μοντέλα συμπεριλαμβάνουν προγράμματα πρόληψης της βίας και ανάπτυξης δεξιοτήτων για τη μη βίαιη επίλυση συγκρούσεων και οργάνωση κοινωνικών δραστηριοτήτων (εθελοντισμού, κοινωνικής συμμετοχικότητας και πολιτοφροσύνης). Σε αυτό το κεφάλαιο προβαίνουμε σε μια ανασκόπηση αυτών των σύγχρονων ολιστικών εκπαιδευτικών μοντέλων των μη κυβερνητικών οργανώσεων και των κοινωνικών γυναικείων δικτύων (θετικού και γεφυροποιού κοινωνικού κεφαλαίου), όπως τα Peace First (Peace Games), Τhe Center for the Study of Sport in Society (SIS) και Women’s Initiative for Peace (WINPEACE), που αγωνίζονται για την εισαγωγή και τη θεσμοθέτηση της παιδείας ειρήνης στη δημόσια εκπαίδευση.

Ακολούθως, το έκτο κεφάλαιο συμπληρώνει και αναπτύσσει περαιτέρω –στην αγγλική γλώσσα– τη θεματολογία του πέμπτου κεφαλαίου, με στόχο την πληρέστερη ενημέρωση των αγγλόφωνων φοιτητών και ερευνητών, καθώς και του αναγνωστικού κοινού γενικότερα για την παιδεία ειρήνης. Σε αυτό το σημείο επιβάλλεται να επισημάνουμε ότι η εκπαίδευση για την ειρήνη, η παιδεία ειρήνης, ως σύλληψη δεν αποτελεί κάτι καινούργιο, εφεύρεση της εποχής μας. Μάλιστα, οι σύγχρονες συζητήσεις που επικεντρώνονται στον ρόλο και στη χρήση του αθλητισμού ως εργαλείου ή ως μέσου για την προώθηση μιας κουλτούρας ή μιας παιδείας ειρήνης μας παραπέμπουν στην ολυμπιακή παιδεία (pédagogie olympique) και στον ολυμπισμό (οlympism) του Γάλλου βαρόνου Pierre de Coubertin. Η ολυμπιακή ιδεολογία, η οποία συμπυκνώνεται στον όρο ολυμπισμός και ταυτίζεται νοηματικά με αυτόν, επιδιώκει την κοινωνική ενεργοποίηση των βασικών της συστατικών διά της ολυμπιακής παιδείας ως μοντέλου εκπαίδευσης (Πατσαντάρας, 2007β).

Ειρήνη Καμπερίδου, Επίκουρος Καθηγήτρια

Κοινωνιολογία – Κοινωνικό Φύλο και Αθλητισμός

Email: ikamper@phed.uoa.gr

Τηλ. Επικοινωνίας για φοιτητές/τριες : 210-7276173