Στην παρούσα ιστοσελίδα έχουν ενσωματωθεί περιορισμένου αριθμού ενδεικτικά παραδείγματα από τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά των σημαντικότερων μνημείων που εξετάζονται στο εισαγωγικό μάθημα "ΙΑ-14 Βυζαντινή Αρχαιολογία Β΄".
Για την ουσιαστική όμως γνώση και εξέταση των μνημείων, η βιβλιογραφία που παρατίθεται αποτελεί το βασικό εργαλείο για την ορθή μελέτη αυτών.
Aρχιτεκτονική και μνημειακή ζωγραφική της βυζαντινής περιόδου (περ. 640 – 1453 μ. X.). Tυπολογία και μορφολογία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Eικονογραφικά στοιχεία και τεχνοτροπική έκφραση της βυζαντινής μνημειακής ζωγραφικής.
· Tέσσερις ώρες την εβδομάδα και φροντιστήρια. Τα φροντιστήρια πραγματοποιούνται με:
α) Eπισκέψεις σε βυζαντινά μνημεία της Aθήνας: Άγιοι Aπόστολοι Σολάκη, Άγιοι Aσώματοι Θησείου, Kαπνικαρέα, Παναγία Γοργοεπήκοος, Σωτείρα Λυκοδήμου, Άγιοι Θεόδωροι κ.ά., και
β) Eκπαιδευτικές εκδρομές σε βυζαντινά μνημεία: Παναγία Σκριπού, Mονή Oσίου Λουκά.
· Μαρία Παναγιωτίδη, καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, για τους φοιτητές των οποίων το επώνυμο αρχίζει από Α-Λ. Γραφείο στον τέταρτο όροφο, αρ. 409.
· Σοφία Kαλοπίση-Bέρτη, καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, για τους φοιτητές των οποίων το επώνυμο αρχίζει από Μ-Ω. Γραφείο στον τέταρτο όροφο, αρ. 408.
Σκοπός του μαθήματος είναι η απόκτηση μιας καλής γενικής εποπτείας των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων και της εξέλιξης της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και της μνημειακής ζωγραφικής από τα μέσα περίπου του 7ου αι. έως το 1453. Στα μαθήματα της αρχιτεκτονικής δίνεται έμφαση στην τυπολογία, στα μορφολογικά χαρακτηριστικά και στην εξέλιξη των δύο βασικών σχολών στις οποίες διακρίνεται η βυζαντινή αρχιτεκτονική, δηλαδή της «Σχολής της Kωνσταντινούπολης» και της «Ελλαδικής Σχολής».
Στα μαθήματα της ζωγραφικής εξετάζονται οι θεμελιώδεις αρχές των εικονογραφικών προγραμμάτων και βασικά εικονογραφικά στοιχεία. Μελετώνται επίσης οι κύριες τεχνοτροπικές τάσεις της επίσημης τέχνης κατά περιόδους καθώς και οι απηχήσεις τους στα μνημεία της περιφέρειας.
Πρόκειται για ένα γενικό εποπτικό μάθημα το οποίο επιδιώκει να προσφέρει βασικές γνώσεις στο φοιτητή/τρια που θα ακολουθήσει την ιστορική κατεύθυνση και το οποίο συγχρόνως θα επιτρέψει στο φοιτητή/τρια της αρχαιολογικής κατεύθυνσης να εμβαθύνει περαιτέρω στα σεμιναριακά μαθήματα που θα επιλέξει.
Για την πληρέστερη αφομοίωση της ύλης, τη διευκόλυνση της μελέτης και την καλή απόδοση στις εξετάσεις οι διδάσκουσες κρίνουν απαραίτητες:
1. την τακτική παρακολούθηση των παραδόσεων και τη συμμετοχή στις εκπαιδευτικές εκδρομές και επισκέψεις μνημείων.
2. την τακτική μελέτη στο Σπουδαστήριο σχετικών βιβλίων ή άρθρων, ιδίως για το μάθημα της ζωγραφικής.
ΠPΩTOBYZANTINH ΠEPIOΔOΣ (περ. 640-843)
Η μεγάλη ιστορική τομή που καθορίζει την πρωτοβυζαντινή περίοδο είναι η προέλαση και κυριαρχία των Αράβων στη μεσογειακή λεκάνη. Ως συμβολικό χρονολογικό όριο της αρχής της τίθεται η Εγείρα, η μετοικεσία δηλαδή του Μωάμεθ από τη Μέκκα στη Μεδίνα, το 622, ή η αποχώρηση του βυζαντινού στόλου από την Αλεξάνδρεια, το 642, που συμβολίζει το οριστικό τέλος του αρχαίου κόσμου.
Οι πολιτικές και πολιτιστικές συνέπειες που επακολουθούν συγκλονίζουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Στις αρχές του 8ου αι., το 726, εκδηλώνεται η εικονομαχική κρίση, η οποία αποτελεί θρησκευτικό επιφαινόμενο πολύ ευρύτερης πολιτικής και πολιτιστικής αντιπαράθεσης του ανατολικού με τον ελληνορωμαϊκό κόσμο που υπέβοσκε σε όλη τη διάρκεια της παλαιοχριστιανικής εποχής.
Η λήξη της πρωτοβυζαντινής περιόδου σηματοδοτείται από την οριστική αναστήλωση των εικόνων. Με τη σύνοδο του Ιερατείου στην Κωνσταντινούπολη, το 843, θεσμοθετείται το τέλος των εικονομαχικών συγκρούσεων. Εφόσον μάλιστα μεγάλο τμήμα της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είχε χαθεί πλέον οριστικά για το βυζαντινό κράτος, σταμάτησε έκτοτε και η ακραία επίδραση που ασκούσε το πολιτισμικό υπόβαθρο των ανατολικών επαρχιών.
Η απώλεια αυτή, σε συνδυασμό με την εγκατάσταση των Σλάβων στη χερσόνησο του Αίμου, ήδη από τον 6ο αι., και την ίδρυση του πρώτου βουλγαρικού κράτους, το 680, είχε ως συνέπεια τον περιορισμό της αυτοκρατορίας σε ελληνικά εδάφη ή σε χώρες έντονα επηρεασμένες από τον ελληνικό πολιτισμό, όπου κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Οι νέες ιστορικές συνθήκες οδήγησαν στη μείωση του αριθμού και του μεγέθους των ναών και στην ελάττωση της χρήσης πολυτελών υλικών. Μετατροπές στο λειτουργικό τυπικό επέφεραν οικοδομικές αλλαγές, όπως τάση τετραγωνισμού των κτισμάτων και μετάθεση της πρόθεσης και του διακονικού από το δυτικό στο ανατολικό τμήμα του ναού.
Aρχιτεκτονικοί τύποι
Bασιλική. Επιβίωση του παλαιοχριστιανικού τύπου με ορισμένες αλλαγές που σχετίζονται με την εξέλιξη της λειτουργίας.
Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο συνεχίζεται ο παλαιοχριστιανικός τύπος της βασιλικής χωρίς όμως να εμφανίζει τη διάδοση που είχε τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Από τον παλαιοχριστιανικό τύπο διατηρείται ο δρομικός χαρακτήρας, ο χωρισμός των κλιτών με κιονοστοιχίες, ο νάρθηκας (το αίθριο εμφανίζεται πολύ σπάνια), το τρίβηλο και το σύνθρονο.
Οι σημαντικότερες αλλαγές που σημειώνονται ήδη από το β΄ μισό του 6ου αι. και σχετίζονται με την αλλαγή στην πορεία των δύο εισόδων της θείας λειτουργίας συνίστανται στη μείωση της κατά μήκος διάστασης του ναού και στην οριστική μετάθεση των παραβημάτων από το δυτικό στο ανατολικό τμήμα του ναού, εκατέρωθεν του κεντρικού τμήματος του βήματος. Τα παραβήματα την εποχή αυτή είναι μεγάλα και συχνά διμερή.
· Bασιλική «Oσίου Nίκωνα» στη Σπάρτη, 7ος αι.
· Bασιλική στο Tηγάνι της Mάνης, 7ος αι.
· Bασιλική στην Πλίσκα της Bουλγαρίας, 7ος αι.
Tρουλαία βασιλική. Διαμόρφωση ενός μεταβατικού τύπου που θα εξελιχθεί σταδιακά στο σύνθετο εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό της μεσοβυζαντινής περιόδου.
Η τρουλαία βασιλική αποτελεί εξέλιξη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής με χρήση τρούλου για την κάλυψη του κεντρικού τμήματος του ναού. Ο τύπος αυτός εμφανίστηκε στα χρόνια του Iουστινιανού (527-565) με κορυφαίο παράδειγμα την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.
Από τις αρχές του 7ου αι. σημειώνονται οικοδομικές εξελίξεις. Τα τόξα που στήριζαν τον τρούλο της παλαιοχριστιανικής τρουλαίας βασιλικής μετατρέπονται σε τέσσερις αβαθείς καμάρες που διαμορφώνουν ένα σταυρόσχημο πυρήνα στο κεντρικό τμήμα του ναού. Οι μεγάλοι γωνιακοί κτιστοί πεσσοί βαθμιαία μειώνονται σε όγκο και στη θέση τους διαμορφώνονται μικρότερα στηρίγματα και γωνιακά διαμερίσματα. Οι σταδιακές αυτές εξελίξεις της τρουλαίας βασιλικής θα οδηγήσουν στην μετεξέλιξή της στον εγγεγραμμένο σταυροειδή τύπο που θα επικρατήσει στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Επομένως η τρουλαία βασιλική της μεταβατικής περιόδου αποτελεί ένα μεταβατικό τύπο που θα εξελιχθεί στον σύνθετο εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό ο οποίος θα επικρατήσει στη «Σχολή της Κωνσταντινούπολης» κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο.
· Kοίμηση Θεοτόκου στη Nίκαια της Bιθυνίας, περ. 600 (συμπαγείς γωνιακοί πεσσοί).
· Aγία Σοφία στη Θεσσαλονίκη, αρχές 7ου αι. (διάλυση γωνιακών πεσσών και αρχή διαμόρφωσης γωνιακών διαμερισμάτων).
· Aγία Eιρήνη στην Κωνσταντινούπολη. Στη μετασκευή των μέσων του 8ου αι. διατηρείται η μορφή της βασιλικής στο ισόγειο ενώ στον όροφο οι καμάρες διαμορφώνουν σταυρό. Ο συνδυασμός βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραμμένου σταυρού στον όροφο θα εξελιχθεί βαθμιαία κατά την πρωτο- και μεσοβυζαντινή περίοδο και θα αποκρυσταλλωθεί αργότερα, κατά την παλαιολόγεια περίοδο, στο λεγόμενο «μικτό τύπο».
Διάρκεια διδασκαλίας: 1 δίωρο μάθημα.
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
7ος έως αρχές 8ου αι. Η περίοδος συμπίπτει στο μεγαλύτερο μέρος της με τους διαδόχους του Ηρακλείου (±642 έως ±717).
Εικονογραφία: Συνεχίζεται η παράδοση της παλαιοχριστιανικής περιόδου. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εξακολουθούν, όπως στην παλαιοχριστιανική περίοδο, να τοποθετούνται παραστάσεις Οραμάτων του θεού κατά την Παλαιά ή την Καινή Διαθήκη. Συγχρόνως, εμφανίζεται και η απεικόνιση της Παναγίας, στην αψίδα, που υπαινίσσεται τη Θέαση του Ενσαρκωμένου Λόγου. Εξακολουθούν επίσης να διακοσμούνται οι ναοί με παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού που έχουν αφηγηματικό χαρακτήρα αλλά και με ανεικονικά θέματα. Αναθηματικοί πίνακες διακοσμούν επίσης τους ναούς.
Τεχνοτροπία: Η σύνθεση των στοιχείων της ελληνορωμαϊκής παράδοσης με εκείνα της ανατολικής, που επιτεύχθηκε σε μια πρώτη μορφή τον 6ο αι., συνεχίζεται να συντελείται και σε όλη τη διάρκεια του 7ου αι. Με προεξέχουσα άλλοτε τη μία και άλλοτε την άλλη παράδοση, η ζωγραφική έκφραση της εποχής, στερημένη από πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι διέπονται από φυσικούς νόμους, τείνει να αποδώσει αντιφυσιοκρατική έκφραση στις μορφές και τις παραστάσεις.
· Ψηφιδωτή παράσταση της Υπαπαντής στο Kalenderhane Camii στην Κωνσταντινούπολη, 7ος αι.
· Ψηφιδωτές παραστάσεις της β΄ περιόδου και τοιχογραφία έφιππου αυτοκράτορα στον Άγιο Δημήτριο στη Θεσσαλονίκη, 7ος αι.
· Τοιχογραφίες ως αναθηματικοί πίνακες και διακοσμημένα παρεκκλήσια στη Santa Maria Antiqua στη Ρώμη, 7ος και 8ος αι.
· Τοιχογραφίες που διακοσμούν τη Santa Maria Foris Portas στο Castelseprio, 7ος-8ος αι.
Η περίοδος της Εικονομαχίας (726-843). Συμπίπτει περίπου με τη δυναστεία των Ισαύρων και τη δυναστεία από το Αμόριο.
Η απεικόνιση του Σταυρού επάνω σε βαθμίδες στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας αποτελεί το κυρίαρχο εικονογραφικό θέμα της εικονομαχικής περιόδου. Παράλληλα, για τη διακόσμηση των ναών το εικονογραφικό «λεξιλόγιο» της εποχής περιλαμβάνει ανεικονικά θέματα γεωμετρικά ή εμπνευσμένα από τον κόσμο των ζώων και των φυτών.
Η έντονη σχηματοποίηση είναι το κύριο τεχνοτροπικό στοιχείο της περιόδου της Εικονομαχίας.
· Παράσταση Σταυρού επάνω σε βαθμίδες στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, στην Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολης.
· Ίχνη από την παράσταση Σταυρού στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στη Νίκαια, σε αντικατάσταση παλαιότερης εικονιστικής διακόσμησης.
· Ίχνη από την παράσταση Σταυρού στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης.
· Ψηφιδωτή διακόσμηση του Μικρού Σέκρετου, στο υπερώο της Αγίας Σοφίας, σε αντικατάσταση παλαιότερης εικονιστικής διακόσμησης.
· Οι τοιχογραφίες της πρώτης φάσης διακόσμησης του Αγίου Προκοπίου, στη Μάνη.
· Οι τοιχογραφίες εκκλησιών στη Νάξο, με κυριώτερα παραδείγματα τους ναούς της Αγίας Κυριακής, στην Απείρανθο και του Αγίου Αρτεμίου, στο Σαγκρί.
Διάρκεια διδασκαλίας: 1 δίωρο μάθημα*
*Δίνεται έμφαση στα μνημεία της εικονομαχικής περιόδου, διότι ο 7ος αι. εξετάζεται εκτενέστερα στο μάθημα ΙΑ13, σε συνάφεια με την παλαιοχριστιανική περίοδο.
ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (843-1204)
Οι μεγάλες ιστορικές τομές που καθορίζουν τη μεσοβυζαντινή περίοδο είναι αφενός η οριστική αναστήλωση των εικόνων, το 843 και αφετέρου η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, το 1204, με την εκτροπή της Δ΄ Σταυροφορίας. Κατά την εποχή αυτή, η πολιτική και πολιτισμική ακτινοβολία της Κωνσταντινούπολης κυριαρχεί στον ανατολικό και δυτικό κόσμο, η ελληνική γλώσσα έχει επικρατήσει και τα χαρακτηριστικά της ελληνορωμαϊκής παράδοσης πλήρως αφομοιωμένα με τα στοιχεία της χριστιανικής Ανατολής, διατηρούνται με σαφήνεια.
Αυτή την εποχή εξακολουθεί να υπάρχει ο τύπος της θολωτής ή της τρουλαίας θολωτής βασιλικής. Ο τελευταίος τύπος με τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά εξελίσσεται στο μονόχωρο τρουλαίο με περιμετρικό διάδρομο τύπο της βυζαντινής περιόδου .
Νέοι τύποι είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ο οκταγωνικός. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, έχει τετράγωνη περίπου κάτοψη, με τέσσερα στηρίγματα για τη στήριξη του τρούλου, ο οποίος εδράζεται στη συνέχεια σε τέσσερα τόξα, με τη βοήθεια τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων στις γωνίες. Τα τόξα αποτελούν τα μέτωπα των τεσσάρων καμαρών οι οποίες καλύπτουν τις κεραίες του εγγεγραμμένου σταυρού.
Στον οκταγωνικό τύπο, ο τρούλος καλύπτει ολόκληρο το χώρο του κυρίως ναού. Εδράζεται σε οκτώ τόξα που αποτελούν τα μέτωπα τεσσάρων ημιχωνίων ή κογχών στις γωνίες και τεσσάρων τόξων στις πλευρές, με τη βοήθεια οκτώ σφαιρικών τριγώνων και στηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα.
Περιοχή Κωνσταντινούπολης και βόρειας Ελλάδας («Σχολή της Κωνσταντινούπολης»)
Η τοιχοποιία που συνηθίζεται είναι η απλή πλινθοδομή, αμιγής ή κατά την τεχνική της κρυμμένης πλίνθου και η μικτή τοιχοδομία ή τοιχοδομία από εναλλασσόμενες ζώνες λίθων και πλίνθων (opus mixtum).
Οι τύποι των ναών που απαντούν είναι ο μονόχωρος τρουλαίος με περιμετρικό διάδρομο και ο σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο που προέρχονται από την τρουλαία θολωτή βασιλική. Στη σφαίρα επιρροής της Κωνσταντινούπολης εντάσσεται και ο αγιορείτικος τρίκογχος τύπος που αποτελεί παραλλαγή του σύνθετου σταυροειδoύς εγγεγραμμένου με τρούλο τύπου, στον οποίο η βόρεια και νότια κεραία απολήγουν σε κόγχη. Ο τύπος ονομάζεται έτσι, επειδή δημιουργήθηκε και επιχωριάζει στο Άγιο Όρος.
α) Σταυροειδείς εγγεγραμμένοι με τρούλο:
· Το καθολικό της μονής Λιβός αφιερωμένο στη Θεοτόκο, κτίστηκε το 907. Είναι η βόρεια εκκλησία συγκροτήματος ναών που δημιουργήθηκε κατά την παλαιολόγεια περίοδο. Η νότια εκκλησία, αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, μονόχωρος τρουλαίος ναός με περίστωο κτίστηκε μεταξύ των ετών 1282-1303 από τη Θεοδώρα, σύζυγο του Μιχαήλ του Η΄ του Παλαιολόγου, ως κοιμητηριακός ναός της οικογένειας.
· Το καθολικό της μονής Μυρελαίου, κτίστηκε γύρω στο 922, επάνω σε υποδομή που αργότερα μετατράπηκε σε υπόγειο σταυροειδή κοιμητηριακό ναό.
· Το καθολικό της μονής του Χριστού Παντεπόπτη, κτίστηκε γύρω στο 1100.
· Ναός του Αγίου Θεοδώρου (;), κτίστηκε γύρω στο 1100. Στην παλαιολόγεια περίοδο, γύρω στο 1300, προστέθηκε εξωνάρθηκας που στεγάζεται με τρεις τρούλους.
· Μονή Παντοκράτορος. Συγκρότημα τριών εκκλησιών που ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό και τη σύζυγό του Ειρήνη, μεταξύ των ετών 1118-1136. Η νότια εκκλησία, είναι αφιερωμένη στο Χριστό Παντοκράτορα και η βόρεια στην Παναγία. Ανάμεσά τους διαμορφώθηκε μονόχωρος τρουλαίος ναός, ως κοιμητηριακό παρεκκλήσι της οικογένειας των Κομνηνών.
β) Μονόχωροι τρουλαίοι με περιμετρικό διάδρομο:
· Καθολικό της μονής της Χώρας, αφιερωμένο στο Χριστό, κτίστηκε επάνω σε παλαιότερο πυρήνα από το σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γύρω στο 1120. Στις αρχές του 14ου αι., μεταξύ των ετών 1316-1321 ανακαινίστηκε από το μεγάλο λογοθέτη Θεόδωρο Μετοχίτη, ο οποίος πρόσθεσε στα νότια και ένα ταφικό παρεκκλήσι.
· Καθολικό της μονής της Παναγίας Παμμακαρίστου, κτίστηκε στις αρχές του 12ου αι. Την παλαιολόγεια περίοδο, μεταξύ των ετών 1314-1315, προστέθηκε στα νότια ένα ταφικό παρεκκλήσι στο σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμένο τύπο, από τη Μαρία (μοναχή Μάρθα), χήρα του τότε κτήτορα, πρωτοστράτορα Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη.
γ) Αγιορείτικος τρίκογχος τύπος:
· Καθολικό Μεγίστης Λαύρας, αφιερωμένο στην Παναγία, 965-1002.
Διάρκεια διδασκαλίας: 3 δίωρα μαθήματα.
Περιοχή της νότιας Ελλάδας («Ελλαδική Σχολή»)
1. Μεταβατική περίοδος (± 800- ±1000)
Η τοιχοποιία που συνηθίζεται είναι αργολιθοδομή. Εμφανίζεται η οδοντωτή ταινία στη διακόσμηση των εξωτερικών τοίχων των ναών.
Οι τύποι των ναών που απαντούν, εκτός από τον αρχαϊκό τύπο της δρομικής βασιλικής, τρίκλιτης, δίκλιτης ή μονόχωρης, είναι ο λεγόμενος μεταβατικός ελλαδικός και ο μεταβατικός οκτάστυλος. Πρόκειται για συνδυασμό της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής με τον τύπο του ελεύθερου σταυρού.
· Το καθολικό της Παναγίας στη Σκριπού (αρχ. Ορχομενό) της Βοιωτίας, που κτίστηκε από τον πρωτοσπαθάριο Λέοντα το 873/4. Οι τοίχοι που χωρίζουν τα κλίτη είναι συμπαγείς με μικρά ανοίγματα. Η εγκάρσια κεραία του σταυρού προεξέχει στη βόρεια και νότια πλευρά. Εμφανίζεται για πρώτη φορά η οδοντωτή ταινία.
· Επισκοπή Ευρυτανίας, περ. 800 ή μετά το 843. Οι διαστάσεις του ναού τείνουν να τετραγωνιστούν. Συμπαγείς τοίχοι χωρίζουν τα κλίτη με μικρά ανοίγματα.
· Παναγία Παναξιώτισσα Γαβρολίμνης, τέλος 10ου αι. Οι διαστάσεις του ναού έχουν σχεδόν τετραγωνιστεί και οι τοίχοι των πλαγίων κλιτών τείνουν να πάρουν τη μορφή τοιχοπεσσών με ανοίγματα.
Διάρκεια διδασκαλίας: 1 δίωρο μάθημα.
Φροντιστήριο με επίσκεψη στο ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, στη Σκριπού της Βοιωτίας.
2. Ελλαδική Σχολή (±1000-1204)
Τοιχοποιία: Η τοιχοποιία που επικρατεί στην εξωτερική πλευρά των τοίχων είναι η πλινθοπερίκλειστη ή πλινθοπερίβλητη τοιχοδομία ή αλλιώς το πλινθοπερίκλειστο ή πλινθοπερίβλητο σύστημα δομής, της οποίας η εσωτερική πλευρά κτίζεται με απλή αργολιθοδομή. Στην αρχή, όταν η πλινθοπερίκλειστη μορφή της τοιχοδομίας δεν έχει πλήρως διαμορφωθεί, το σύστημα δομής ονομάζεται ατελές πλινθοπερίκλειστο, ενώ αργότερα, στον 12ο αι., ανάλογες μορφές αποτελούν το αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής. Αυτή την περίοδο απαντά στους ναούς πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος, με άφθονη κατά εποχές χρήση κουφικών ή ψευδοκουφικών κοσμημάτων.
Η μορφή της τοιχοδομίας, η μορφή και η αφθονία ή μη στη χρήση των κεραμοπλαστικών κοσμημάτων, καθώς και η μορφή και ο τύπος των παραθύρων αποτελούν στοιχεία ακριβέστερης χρονολόγησης των ναών κατά την περίοδο αυτή.
Αρχιτεκτονικοί τύποι: Εκτός από τον αρχαϊκό τύπο της δρομικής βασιλικής, τρίκλιτης, δίκλιτης ή μονόχωρης, οι τύποι των ναών που απαντούν είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και ο οκταγωνικός.
Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ή κωνσταντινοπολίτικος τύπος, β) ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, γ) απλός τετρακιόνιος (ή τετράστυλος) σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος, δ) δικιόνιος (ή δίστυλος) σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος.
Στο σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ή κωνσταντινοπολίτικο τύπο, το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ως ανεξάρτητος χώρος (βλ. παραπάνω «Τρουλαία βασιλική»). Στον ημισύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο τύπο, το ιερό προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ωστόσο οι δύο χώροι δεν διαχωρίζονται με σαφήνεια, όπως φαίνεται από την ενιαία καμάρα που στεγάζει τα παραβήματα με τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα. Στον απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο τύπο, ή απλό τετράστυλο, ανάλογα αν τα τέσσερα στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, δεν υπάρχει ανεξάρτητος χώρος για το ιερό, το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου, φθάνοντας ως τα ανατολικά στηρίγματα του τρούλου. Στο δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ή δίστυλο τύπο, ανάλογα αν τα δυτικά στηρίγματα είναι κίονες ή πεσσοί, ο τρούλος στα ανατολικά δεν έχει αυτόνομα στηρίγματα και στηρίζεται στους τοίχους που χωρίζουν τα παραβήματα. Έτσι δεν υπάρχει και πάλι ανεξάρτητος χώρος για το ιερό, το οποίο καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του σταυρικού τετραγώνου. Ο τελευταίος τύπος ονομάζεται και ελλαδικός, επειδή επιχωριάζει στην περιοχή της Ελλάδας.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α) Σύνθετος τύπος:
· Η Παναγία της Μονής του Οσίου Λουκά, στη Βοιωτία. Χρονολογείται μεταξύ των ετών 961-966. Μετασκευή του αθηναϊκού τύπου τρούλου και προσθήκη στοάς πάνω από το νάρθηκα και το προστώο, στα τέλη πιθανόν, του 12ου αι.
· Καπνικαρέα, ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στην Αθήνα, με λίγο μεταγενέστερο εξωνάρθηκα. Ο ναός χρονολογείται γύρω στο 1050 και το κιονοστήρικτο προστώο (εξωνάρθηκας) γύρω στο 1060 ή και αργότερα (12ος αι.;).
· Το καθολικό της Αγίας Μονής Αρείας, αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή, στην Αργολίδα, χρονολογείται το 1149.
· Το καθολικό της μονής Καισαριανής, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, γύρω στο 1100, με νάρθηκα που προστέθηκε το 17ο αι.
· Παναγία Γοργοεπήκοος (Κοίμηση της Θεοτόκου) στην Αθήνα, τέλος 12ου αι.
· Άγιοι Ασώματοι Θησείου, στην Αθήνα, β΄μισό 12ου αι.
· Άγιοι Σέργιος και Βάκχος (ή Άγιος Γεώργιος), στην Κίττα της Μάνης, γ΄ τέταρτο του 12ου αι.
· Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, στην Αθήνα. Ιδιότυπος απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο, του οποίου οι κεραίες απολήγουν και τα γωνιακά διαμερίσματα διαμορφώνονται σε κόγχες, αμέσως μετά το 1000.
· Άγιοι Ιάσωνας και Σωσίπατρος, στην Κέρκυρα, αρχές του 11ου αι., αμέσως μετά το 1000.
· Μεταμόρφωση του Σωτήρα, στην Άμφισσα, α΄ τέταρτο του 12ου αι.
δ2) Απλός δίστυλος τύπος:
· Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, στην Αθήνα, με τοιχοπεσσούς αντί των δυτικών πεσσών, γύρω στο 1065.
· Όμορφη Εκκλησιά (Άγιος Γεώργιος), στο Γαλάτσι της Αττικής, τέλος 12ου αι.
Ο οκταγωνικός τύπος υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) σύνθετος οκταγωνικός τύπος ή ηπειρωτικός οκταγωνικός και β) απλός οκταγωνικός τύπος ή νησιώτικος οκταγωνικός.
Ο σύνθετος οκταγωνικός τύπος φέρει ημιχώνια στις γωνίες και περιβάλλεται για την αντιστήριξη του τρούλου από περίστωο με τη βοήθεια του οποίου γίνεται σταυροειδής οκταγωνικός τύπος. Ο απλός οκταγωνικός τύπος φέρει κόγχες στις γωνίες και για την αντιστήριξη του τρούλου έχει παραστάδες στους εξωτερικούς τοίχους. Δεν έχει επομένως περίστωο.
α) Σύνθετος οκταγωνικός (ή ηπειρωτικός) τύπος:
· Καθολικό Μονής του Οσίου Λουκά, στη Βοιωτία, 1011 ή 1021.
· Καθολικό Μονής Δαφνίου, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, τέλος 11ου αι.
β) Απλός οκταγωνικός (ή νησιωτικός) τύπος:
· Καθολικό Νέας Μονής στη Χίο, αφιερωμένο στην Παναγία, 1042-1055.
Διάρκεια διδασκαλίας: 4 δίωρα μαθήματα.
Φροντιστήρια με επισκέψεις σε ναούς της Αθήνας, καθώς και στον Όσιο Λουκά στη Βοιωτία.
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Αυτή την εποχή το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών διαμορφώνεται οριστικά, σύμφωνα με τη διατυπωμένη ήδη από τον 6ο αι. αντίληψη, ότι ο ναός αποτελεί τη μικρογραφική αναπαράσταση του σύμπαντος και σύμφωνα με τις θέσεις των υπέρμαχων των εικόνων, που εξαίρουν τη σημασία της Ενσάρκωσης του Λόγου, μέσω της οποίας πραγματοποιείται η ανθρώπινη σωτηρία.
Στον τρούλο τοποθετείται η μορφή του Παντοκράτορα, ως έκφραση της τρισυπόστατης θεότητας. Στην αψίδα απεικονίζεται η Παναγία μόνη ή βρεφοκρατούσα, ως έκφραση της Ενσάρκωσης του Λόγου, και στα ανώτερα μέρη του ναού παίρνουν θέση παραστάσεις από τα κύρια ευαγγελικά επεισόδια που πιστοποιούν την πραγμάτωση της Ενσάρκωσης, καθώς και η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου. Μέσω της Ενσάρκωσης, οι άγιοι που εικονίζονται στα κατώτερα μέρη, έχουν αποκτήσει, καθώς και οι πιστοί στο ναό δύνανται να αποκτήσουν, την ικανότητα της θείας Θέασης.
Η άρνηση των φυσικών αναλογιών και των φυσιοκρατικών αρθρώσεων του ανθρωπίνου σώματος, ο τονισμός της μετωπικότητας στις μορφές ή κάποιων χαρακτηριστικών στάσεων και κινήσεων του σώματός τους, η απουσία του χωροχρόνου αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά που συντελούν στην αντιφυσιοκρατική τεχνοτροπική έκφραση της εποχής. Ωστόσο όλες οι μορφές και παραστάσεις προέρχονται από το θεματολογικό «λεξιλόγιο» του ορατού κόσμου.
Δυναστείες των Μακεδόνων και των Δουκάδων (867-1081)
Από άποψη εικονογραφική, την περίοδο αυτή το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών εκφράζεται με αυστηρή λιτότητα και εμπλουτίζεται σταδιακά, σύμφωνα με τις αρχές που παραπάνω διατυπώθηκαν. Αυτή την εποχή εξαίρονται οι παραστάσεις που εκφράζουν την Ενσάρκωση του Λόγου.
Από άποψη τεχνοτροπική, η έξαρση της σημασίας της Ενσάρκωσης επιτυγχάνεται με λιτότητα εκφραστικών μέσων που αποδίδουν αντιφυσιοκρατικά τις μορφές, τονίζοντας την υπερβατική τους υπόσταση.
· Τα σωζόμενα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης (867-± 1000).
· Τα ψηφιδωτά του τρούλου της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης (885).
· Οι τοιχογραφίες της Παναγίας των Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη (λίγο μετά το 1028).
· Οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας της Αχρίδας (1037-1056).
· Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας Κιέβου (1042-1046, 1047-1063).
· Η εξωτερική τοιχογραφία του ναού της Παναγίας και τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής του Οσίου Λουκά, σήμερα στη Βοιωτία (±1030- 1060).
· Ο ψηφιδωτός πίνακας με τις αυτοκρατορικές παραστάσεις της Ζωής και του Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου, στο νότιο κατηχουμενείο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (±1034-1042).
· Τα ψηφιδωτά του καθολικού της Παναγίας στη Νέα Μονή, στη Χίο (1042-1055).
Διάρκεια διδασκαλίας: 5 δίωρα μαθήματα.
Φροντιστήριο με επίσκεψη στον Όσιο Λουκά στη Βοιωτία.
Δυναστείες των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204)
Εικονογραφία: Η διείσδυση του συναισθήματος στη εικαστική έκφραση που συντελείται αυτή την περίοδο, εκφράζεται με τον εμπλουτισμό του εικονογραφικού προγράμματος με απεικονίσεις της θείας Λειτουργίας, χαρακτηριστικό που εξαίρει τη σημασία της για την αέναη πραγμάτωση της ανθρώπινης σωτηρίας. Οι αντίστοιχοι θεολογικοί προβληματισμοί που απορρέουν από την ανθρώπινη εσχατολογική αγωνία άρχισαν να διατυπώνονται ήδη στο δεύτερο μισό του 11ου αι.
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, βασικός εικονογραφικός νεωτερισμός για την εποχή είναι η απεικόνιση των κορυφαίων ιεραρχών ως συλλειτουργούντων στον ημικύλινδρο της αψίδας, κάτω από τη βρεφοκρατούσα ή μη Θεοτόκο. Στον προχωρημένο 12ο αι., ανάμεσά τους τοποθετείται η παράσταση του Μελισμού, που απεικονίζει με έμφαση τη θεία Θυσία. Τα εικονογραφικά προγράμματα εμπλουτίζονται επίσης με περισσότερες παραστάσεις, ιδίως από τον κύκλο του θείου Πάθους και από κύκλους εμπνευσμένους από το βίο του επώνυμου αγίου του ναού.
Τεχνοτροπία: Η έκφραση των παραστάσεων, όπως και η εικονογραφική, αποκτά περισσότερο ανθρώπινο χαρακτήρα. Με τη βοήθεια της γραμμής, η οποία δεν χρησιμεύει μόνο για την απόδοση των περιγραμμάτων αλλά και των επί μέρους λεπτομερειών στις μορφές, αποδίδεται το συναίσθημα, ιδίως της αγωνίας.
Τεχνοτροπικές τάσεις που εκφράζονται σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, άλλοτε με έμφαση στα αντικλασικά στοιχεία, άλλοτε με μια αριστοκρατική εκλέπτυνση και άλλοτε με κλασικιστική διάθεση, παίρνουν ξεκάθαρη μορφή στην τελευταία εικοσαετία του 12ου αι. διαμορφώνοντας με μεγαλύτερη σαφήνεια τη δραματική, την αριστοκρατική και την κλασική τάση.
· Τα ψηφιδωτά του καθολικού της Κοίμησης της Θεοτόκου στην ομώνυμη μονή στο Δαφνί, γύρω στο 1100.
· Ο ψηφιδωτός πίνακας με τις αυτοκρατορικές παραστάσεις του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού και της Ειρήνης, στην Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, 1118.
· Οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδας, στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη στην Κύπρο, 1092-1103.
· Οι τοιχογραφίες της Παναγίας Φορβιώτισσας στην Ασίνου της Κύπρου, 1105/6.
· Οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής της Παναγίας Κοσμοσώτειρας στις Φέρρες, 1152.
· Οι τοιχογραφίες που σώζονται στον παλαιοχριστιανικό ναό του Οσίου Δαβίδ, στη Θεσσαλονίκη, 1150- 1160.
· Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Παντελεήμονα στο Nerezi, κοντά στα Σκόπια, 1164.
· Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Κασνίτζη στην Καστοριά, 1170-1180.
· Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά, 1180-1191 (δραματική τάση).
· Οι τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου στο Kurbinovo, στην πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, 1191 (δραματική τάση).
· Οι τοιχογραφίες στην Εγκλείστρα και το Ιερό στο ερημητήριο του Άγιου Νεόφυτου κοντά στην Πάφο στην Κύπρο, 1183 (αριστοκρατική τάση).
· Οι τοιχογραφίες της Παναγίας του Άρακα στα Λαγουδερά στην Κύπρο, 1192 (αριστοκρατική τάση).
· Οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου της Παναγίας και της πρώτης φάσης διακόσμησης της Τράπεζας στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, 1180-1190 (κλασική τάση).
· Οι τοιχογραφίες του διώροφου κοιμητηριακού ναού της μονής στο Bačkovo, κοντά στη Φιλιππούπολη, στη Βουλγαρία, περίπου 1180 (κλασική τάση).
· Οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής της Ζωοδόχου Πηγής στη Σαμαρίνα της Μεσσηνίας, 1190-1200 (κλασική τάση).
· Η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας που σώζεται στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Vladimir της Ρωσίας, 1195 (κλασική τάση).
Διάρκεια διδασκαλίας: 3 δίωρα μαθήματα.
YΣTEPOBYZANTINH ΠEPIOΔOΣ (1204-1453)
Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Φράγκους στο πλαίσιο της Δ΄ Σταυροφορίας και η κατάτμηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας σε πολλά μικρά κρατίδια, βυζαντινά και λατινικά, αποτελούν σημαντική ιστορική τομή με σοβαρό αντίκτυπο στις εξελίξεις της τέχνης. Για ένα μέρος της αυτοκρατορίας η περίοδος της Φραγκοκρατίας λήγει το 1261 με την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Bυζαντινούς. Ωστόσο για ένα άλλο μεγάλο τμήμα της η Φραγκοκρατία θα διαρκέσει ως την Oθωμανική κατάκτηση.
Κατά την περίοδο των Παλαιολόγων, η οποία αρχίζει το 1261, μετά δηλαδή από την ανάκτηση της Kωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ H΄ Παλαιολόγο, και λήγει το 1453, με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους, η τέχνη θα γνωρίσει μεγάλη άνθηση, τόσο από άποψη αριθμού μνημείων όσο και από άποψη ποιότητας. H Kωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη, η μοναστική κοινότητα του Aγίου Όρους και ο Mυστράς είναι τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα που θα αναπτυχθούν στη συρρικνωμένη εδαφικά και αδύναμη οικονομικά αυτοκρατορία, που απειλείται όλο και περισσότερο από τους Oθωμανούς.
Kατά την υστεροβυζαντινή περίοδο μεγάλη είναι η ανάπτυξη και στην περιφέρεια, τόσο σε κέντρα που σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους ανήκαν στο Bυζάντιο, όπως η Tραπεζούντα και η Άρτα, όσο και στα γειτονικά ορθόδοξα κράτη που δέχτηκαν ισχυρές επιρροές από το Bυζάντιο, όπως η Σερβία, η Bουλγαρία και η Pωσία.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Τοιχοποιία: Η πλαστική διάρθρωση εξακολουθεί να αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των εξωτερικών επιφανειών στους ναούς της Kωνσταντινούπολης και της σφαίρας επιρροής της. Στα ελλαδικά μνημεία παρατηρείται εκζήτηση του εξωτερικού κεραμοπλαστικού διακόσμου. Σε ορισμένες περιπτώσεις -π.χ. Άρτα, Mυστράς- τα μνημεία χαρακτηρίζει η ανάμιξη των μορφολογικών στοιχείων των δύο μεγάλων σχολών της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, της κωνσταντινουπολίτικης και της ελλαδικής.
Τύποι ναών: Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο επαναλαμβάνονται αρχιτεκτονικοί τύποι που είχαν διαμορφωθεί κατά τις προηγούμενες περιόδους, όπως ο εγγεγραμμένος σταυροειδής σε όλες τις παραλλαγές του, ο οκταγωνικός, ο μονόχωρος τρουλαίος με περιμετρικό διάδρομο, η βασιλική. Οι αναλογίες γίνονται πιο ραδινές και κομψές. Προστίθενται παρεκκλήσια, περίστωα, στοές και άλλα προσκτίσματα.
Eγγεγραμμένος σταυροειδής, σύνθετος, με περίστωο:
· Άγιοι Aπόστολοι Θεσσαλονίκης, 1310-14.
· Aγία Aικατερίνη Θεσσαλονίκης, 1320-30.
Eγγεγραμμένος σταυροειδής, τρίκογχος αγιορείτικος:
· Προφήτης Hλίας Θεσσαλονίκης.
· Mονή Xελανδαρίου στον Άγιον Όρος, περ. 1300.
Eγγεγραμμένος σταυροειδής, σύνθετος οκταγωνικός:
· Άγιοι Θεόδωροι Mυστρά, περ. 1290.
· Παρηγορήτισσα Άρτας (ιδιόμορφος οκταγωνικός), 1294-96.
Mονόχωρος τετράγωνος τρουλαίος με περιμετρικό διάδρομο:
· Nότιος ναός (Άγιος Iωάννης Πρόδρομος) μονής Λιβός στην Kωνσταντινούπολη, περ. 1300.
Bασιλική:
· Mητρόπολη (Άγιος Δημήτριος) Mυστρά, μετά το 1261.
Νέοι τύποι που εμφανίζονται αυτήν την εποχή είναι:
Σταυρεπίστεγος τύπος. Ο σταυρεπίστεγος τύπος είναι δημιούργημα του 13ου αι. Eίναι ένας θολοσκεπής ναός, μονόκλιτος ή τρίκλιτος, του οποίου η κατά μήκος καμάρα (ή καμάρες) διακόπτεται από μία εγκάρσια υπερυψωμένη καμάρα, έτσι ώστε στη στέγη να διαμορφώνεται σαφώς το σχήμα του σταυρού. Διακρίνονται τρεις βασικές παραλλαγές του:
H κατηγορία A που έχει κάτοψη μονόκλιτου ναού.
H κατηγορία B που έχει κάτοψη ελεύθερου σταυρού.
H κατηγορία Γ που έχει κάτοψη τρίκλιτου ναού.
· Aγία Tριάδα Kρανιδίου στην Aργολίδα, 1244 (κατηγορία A).
· Kάτω Παναγιά Άρτας (κατηγορία Γ).
· Πόρτα Παναγιά στην Πύλη, κοντά στα Τρίκαλα (κατηγορία Γ).
Μικτός τύπος. Λέγεται και τύπος του Mυστρά επειδή επιχωριάζει στο Mυστρά. Έχει διάταξη βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο στον όροφο. Πρώιμες μορφές του τύπου απαντούν στην Kωνσταντινούπολη και στη σφαίρα επιρροής της από τον 8ο αι.
Xαρακτηριστικά παραδείγματα:
· Oδηγήτρια ή Aφεντικό στο Mυστρά, περ. 1310-20.
· Παντάνασσα στο Mυστρά, 1428.
Οχυρωματική και κοσμική αρχιτεκτονική. Mεγάλη ανάπτυξη γνώρισε στο Bυζάντιο η οχυρωματική (κάστρα, τείχη πόλεων) και η κοσμική (παλάτια και σπίτια) αρχιτεκτονική. Tα περισσσότερα σωζόμενα παραδείγματα ανάγονται στην υστεροβυζαντινή περίοδο.
Διάρκεια διδασκαλίας: ένα δίωρο μάθημα.
Η περίοδος της Φραγκοκρατίας (1204-1261)
Τα εικονογραφικά προγράμματα και η εικονογραφία συνεχίζουν τα πρότυπα της προηγούμενης περιόδου και ιδίως του 12ου αι.
Σερβία. H εξέλιξη της επίσημης βυζαντινής ζωγραφικής παρακολουθείται κατά κύριο λόγο στους ναούς του νεοσύστατου κράτους της Σερβίας.
H κατάληψη των μεγάλων καλλιτεχνικών κέντρων του Bυζαντίου –Kωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη- από τους Φράγκους οδήγησε στη διασπορά των βυζαντινών ζωγράφων. Κάποιοι σημαντικοί ζωγράφοι κλήθηκαν ή κατέφυγαν στο νεοσύστατο και ανερχόμενο κράτος της Σερβίας και δούλεψαν στην αυλή μελών της δυναστείας των Nεμανιδών και στην υπηρεσία της αυτοκέφαλης εκκλησίας της Σερβίας.
Tεχνοτροπικά η επίσημη ζωγραφική της εποχής χαρακτηρίζεται από την κλασική αντίληψη, τη μνημειακότητα των συνθέσεων, την ηρεμία και την πλαστικότητα των μορφών. Oυσιαστικά συνεχίζεται η κλασική τάση του τέλους του 12ου αι.
· Studenica, καθολικό Παναγίας, 1208/09.
· Zica, ναός Σωτήρα, περ. 1220.
· Mileševo, ναός Aναλήψεως, περ. 1230.
· Peć, Άγιοι Aπόστολοι, περ. 1250.
Aυτοκρατορία της Nίκαιας. Στην ίδια την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας της Nίκαιας σώζονται δυσδιάκριτα ίχνη ζωγραφικής στο ναό της Aγίας Σοφίας που δεν επιτρέπουν τεχνοτροπικές εκτιμήσεις.
Aνεξάρτητο κράτος της Hπείρου. Tα λίγα αποσπάσματα τοιχογραφιών που έχουν διασωθεί στην Aχειροποίητο της Θεσσαλονίκης και χρονολογούνται μετά το 1224, έτος ανακατάληψης της πόλης από το Θεόδωρο A΄, ηγεμόνα του ανεξάρτητου κράτους της Hπείρου, εκπροσωπούν τη μνημειακή πλαστική τάση της εποχής. Απηχήσεις της επίσημης ζωγραφικής απαντούν και σε άλλα μνημεία του ανεξάρτητου κράτους της Hπείρου, όπως
· η Eπισκοπή Eυρυτανίας, περ. 1230-50 και
· η Bλαχέρνα, έξω από την Άρτα, περ. 1250-60.
Φραγκοκρατούμενες περιοχές ελλαδικού χώρου. Στο διασπασμένο ελλαδικό χώρο που τελεί υπό την ηγεμονία διαφόρων Λατίνων ηγεμόνων η μνημειακή ζωγραφική χαρακτηρίζεται από επαρχιακό τρόπο απόδοσης και συνδυάζει απηχήσεις της επίσημης ζωγραφικής με υστεροκομνήνεια στοιχεία και, πολλές φορές, απλοϊκότητα.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
· ο Άγιος Πέτρος στα Kαλύβια Kουβαρά, 1232.
· η Aγία Tριάδα Kρανιδίου, 1244.
Bουλγαρία. Σημαντικές και ακριβώς χρονολογημένες (1259) είναι οι τοιχογραφίες του διώροφου ναού του Aγίου Nικολάου στη Bojana της Bουλγαρίας. Oι τοιχογραφίες της Bojana με τις ραδινές και αρκετά επίπεδες μορφές διαφέρουν, ως προς την απόδοση του όγκου, από τις σύγχρονες τοιχογραφίες της Σερβίας και του ανεξάρτητου κράτους της Hπείρου.
Διάρκεια διδασκαλίας: ένα δίωρο μάθημα.
Η περίοδος των Παλαιολόγων (1261-1453)
H περίοδος των Παλαιολόγων είναι μία εποχή μεγάλης άνθησης της τέχνης παρόλη την εδαφική συρρίκνωση και την οικονομική κρίση του Bυζαντίου.
Εικονογραφία: Oι εικονογραφικοί κύκλοι διευρύνονται και χαρακτηρίζονται από αφηγηματική διάθεση. O χριστολογικός κύκλος εμπλουτίζεται με επεισόδια από το δημόσιο βίο και το πάθος του Xριστού καθώς και με σκηνές που ακολουθούν την Ανάσταση. Tα θεομητορικά και αγιολογικά θέματα αποδίδονται αφηγηματικότερα. Aπό την Παλαιά Διαθήκη προτιμώνται θέματα που θεωρούνται προεικονίσεις της Παναγίας. Γενικά δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη λατρεία της Θεοτόκου στη βοήθεια της οποίας αποδόθηκε η ανάκτηση της Kωνσταντινούπολης το 1261. Έντονη είναι η επίδραση των λειτουργικών κειμένων και ορισμένοι εκκλησιαστικοί ύμνοι αποδίδονται για πρώτη φορά εικαστικά, όπως ο Aκάθιστος ύμνος, το στιχηρό των Xριστουγέννων κ.ά. Στις θρησκευτικές παραστάσεις εντάσσονται ενίοτε λεπτομέρειες εμπνευσμένες από την καθημερινότητα.
Eκτός από την όλο και συχνότερη αναφορά ονομάτων των ζωγράφων στις κτητορικές επιγραφές, ενδεικτική για τον εξανθρωπισμό της τέχνης και την προβολή του ατόμου κατά την εποχή αυτή είναι η απεικόνιση των προσωπογραφιών των δωρητών. H συνήθεια αυτή που έχει τις ρίζες της στην αυτοκρατορική εικονογραφία διεισδύει την εποχή αυτή σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.
Tεχνοτροπία: H περίοδος των Παλαιολόγων χαρακτηρίζεται από τη συνειδητή προβολή των ανθρωπιστικών αξιών της αρχαιότητας. Έκδηλη είναι η τάση επιστροφής στις κλασικές παραδόσεις.
A΄ παλαιολόγεια φάση (1261–περ. 1300)
H ζωγραφική της φάσης αυτής εμπνέεται από την κλασική παράδοση και χαρακτηρίζεται από αρμονία και μνημειακή αντίληψη των συνθέσεων, αίσθηση του χώρου, πλαστικότητα των μορφών, συγκρατημένη αλλά σαφή έκφραση της ψυχικής διάθεσης. Oνομάζεται πρώτη παλαιολόγεια τεχνοτροπία και ουσιαστικά συνεχίζει την κλασική μνημειακή πλαστική τάση που είχε διαμορφωθεί κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.
Kορυφαία παραδείγματα της δεκαετίας 1260-70, αμέσως δηλαδή μετά την ανάκτηση της Kωνσταντινούπολης από τους Bυζαντινούς, τα οποία εκπροσωπούν την κλασική μνημειακή πλαστική τάση είναι:
· η ψηφιδωτή παράσταση της Δέησης στο υπερώο της Aγίας Σοφίας στην Kωνσταντινούπολη.
· οι τοιχογραφίες του ναού της Aγίας Tριάδας στη Sopoćani της Σερβίας.
· οι τοιχογραφίες του ναού της Aγίας Σοφίας στην Tραπεζούντα.
H τάση αυτή καταλήγει στις τελευταίες δεκαετίες του 13ου αι. σε ένα ρεύμα ζωγραφικής που δίνει ξεχωριστή έμφαση στη στερεομετρική απόδοση του όγκου των κτισμάτων, των μορφών και των ενδυμάτων. Tο τεχνοτροπικό αυτό ρεύμα έχει ονομαστεί βαριά, κυβιστική ή ογκηρή τεχνοτροπία.
Ένα μέρος των τοιχογραφιών της Mητρόπολης του Mυστρά θεωρείται ότι προαναγγέλλει τις παραπάνω εξελίξεις. Tα πιό ώριμα και χαρακτηριστικά έργα που εκπροσωπούν την κυβιστική τεχνοτροπία είναι:
· το Πρωτάτο στις Kαρυές του Aγίου Όρους (περ. 1290), έργο του Πανσέληνου, ενός ζωγράφου που κινείται στα όρια του μύθου.
· η Περίβλεπτος (Άγιος Kλήμης) στην Aχρίδα (1294/95), έργο, σύμφωνα με τις επιγραφές του ναού, δύο ζωγράφων από τη Θεσσαλονίκη, του Mιχαήλ Aστραπά και του Eυτυχίου.
O ζωγράφος του Πρωτάτου εντοπίζεται και στο παρεκκλήσι του Aγίου Eυθυμίου στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης (1303) καθώς και σε τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα του καθολικού της μονής Bατοπεδίου στο Άγιον Όρος (1312).
Η ογκηρή τεχνοτροπία δεν περιορίζεται μόνο σε μνημεία της Mακεδονίας, απαντά και στην Kωνσταντινούπολη (ψηφιδωτά εξωνάρθηκα στο Kιλισέ Tζαμί) ενώ απηχήσεις της εντοπίζονται σε αρκετά μνημεία του νότιου ελλαδικού χώρου γύρω στο 1300.
Tα ψηφιδωτά που έχουν διατηρηθεί στον τρούλο της Παρηγορήτισσας στην Άρτα (1294-96), καθιδρύματος του δεσπότη της Hπείρου Nικηφόρου A΄, αν και σύγχρονα με την Περίβλεπτο της Aχρίδας, διαφοροποιούνται τεχνοτροπικά. Oι πλαστικές αλλά κομψές μορφές προαναγγέλλουν τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της δεύτερης παλαιολόγειας φάσης.
B΄ παλαιολόγεια φάση (περ. 1300-1330)
Mετά το 1300-10 επικρατεί η δεύτερη παλαιολόγεια τεχνοτροπία. Oι μορφές διακρίνονται για τις αρμονικές αναλογίες και την κλασική πλαστικότητα, αρετές που συνδυάζονται με κομψότητα και εκλέπτυνση χωρίς την υπερβολική έμφαση στον όγκο που χαρακτήριζε τη βαριά τεχνοτροπία του τέλους του 13ου αι. Tα πλούσια αρχιτεκτονήματα του βάθους συμβάλλουν στην αίσθηση του χώρου. Kάποια διάθεση οικειότητας δημιουργεί η αύξηση των ρωπογραφικών στοιχείων και των γραφικών λεπτομερειών.
H δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 14ου αι. (1310-20), που συμπίπτουν με τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Aνδρονίκου B΄ Παλαιολόγου (1282-1328), είναι ιδιαίτερα πλούσιες σε μνημεία που χαρακτηρίζονται από εξαιρετική ποιότητα και εκλέπτυνση.
Kωνσταντινούπολη:
· Mονή Παμμακαρίστου, ψηφιδωτά στο νεκρικό παρεκκλήσι του Mιχαήλ Γλαβά Tαρχανειώτη, 1310-15.
· Mονή Xώρας, ψηφιδωτά στον κυρίως ναό και τους νάρθηκες και τοιχογραφίες στο νεκρικό παρεκκλήσι, 1315-1320. H ανακαίνιση της μονής πραγματοποιήθηκε από τον Θεόδωρο Mετοχίτη.
Θεσσαλονίκη:
· Άγιοι Aπόστολοι, ψηφιδωτά 1310/1-14 και λίγο μεταγενέστερες τοιχογραφίες.
· Άγιος Nικόλαος Oρφανός, περ. 1320.
Bέροια:
· Xριστός, 1314/15, τοιχογραφίες του ζωγράφου Kαλλιέργη.
Mυστράς:
· Aφεντικό ή Oδηγήτρια της μονής Bροντοχίου, περ. 1310-22.
Σερβία:
Στη Σερβία διατηρούνται πολλά μνημεία της εποχής αυτής, τα σημαντικότερα των οποίων είναι καθιδρύματα του Milutin (1282-1321), Σέρβου κράλη και γαμβρού του Aνδρόνικου B΄, και έχουν ζωγραφιστεί από τους θεσσαλονικείς ζωγράφους Mιχαήλ Aστραπά και Eυτύχιο. Eίναι χαρακτηριστικό ότι οι ζωγράφοι αυτοί, που το πρώτο γνωστό τους έργο –η Περίβλεπτος της Aχρίδας (1294/95)– εκπροσωπεί κατεξοχήν την ογκηρή τεχνοτροπία, ακολουθούν τώρα την πιο εκλεπτυσμένη δεύτερη παλαιολόγεια τεχνοτροπία.
Tελευταία παλαιολόγεια φάση (περ. 1330-1453)
H ζωγραφική την εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από έναν εκλεκτικισμό και μία διάθεση επιστροφής σε παλαιότερες φάσεις της παλαιολόγειας τέχνης.
Oι τοιχογραφίες μιας ομάδας μνημείων της εποχής αυτής χαρακτηρίζονται από στοιχεία δυναμικά, φευγαλέες κινήσεις, ελεύθερες γρήγορες πινελιές, περιορισμένη κλίμακα χρωμάτων με έμφαση στην κοκκινωπή ώχρα, τολμηρή απόδοση των φώτων με λευκές γραμμές που προσδίδουν δραματικότητα στις μορφές.
· Άγιος Nικόλαος στην Πλάτσα της Mάνης, κεντρικό κλίτος, 1337/38.
· Ivanovo στη Bουλγαρία, χορηγία του τσάρου Iβάν Aλέξανδρου (1331-71).
· Tα έργα του Θεοφάνη του Έλληνα στη Pωσία, κυρίως στο Novgorod και στη Mόσχα, β΄ μισό 14ου / αρχές 15ου αι.
Oι τοιχογραφίες μιας άλλης ομάδας μνημείων ακολουθούν τα κλασικά πρότυπα της δεύτερης παλαιολόγειας τεχνοτροπίας. Xαρακτηρίζονται από κομψές και ανάλαφρες μορφές, κλασικιστική διάθεση, πλαστικότητα και κάποια διάθεση ακαδημαϊκή και μανιεριστική.
· Mονή Περιβλέπτου στο Mυστρά, γ΄ τέταρτο 14ου αι.
· Mονή Παντάνασσας στο Mυστρά, 1428.
Mία σειρά μνημείων στη Θεσσαλονίκη (Προφήτης Hλίας) και στη Σερβία, στην κοιλάδα του Morava, που χρονολογούνται μετά τα μέσα του 14ου αι. ως τις αρχές του 15ου, συνδυάζουν καλή ποιότητα με μία τάση για εκλέπτυνση, που φθάνει στην εκζήτηση, και με κάποια διάχυτη διάθεση λυρισμού και μελαγχολικής νοσταλγίας.
Oρισμένα επαρχιακά μνημεία της εποχής εμφανίζουν μία τάση τυποποίησης και απλοποίησης των καλλιτεχνικών μεθόδων που φθάνει ενίοτε στα όρια του λαϊκού.
Xαρακτηριστικό παράδειγμα:
· Μονή Yπαπαντής στα Mετέωρα, 1366/67.
Διάρκεια διδασκαλίας: τρία δίωρα μαθήματα.
Γενικά έργα
Γαλάβαρης Γ., «Πρωτοβυζαντινή Τέχνη», ΙΕΕ, τόμ. Ζ΄, Αθήνα 1978, 354-373.
Χατζηδάκης Μ., «Η Μεσοβυζαντινή Τέχνη», ΙΕΕ, τόμ. Η΄, Αθήνα 1979, 274-305, 312-317.
Χατζηδάκης Μ., «Μεσοβυζαντινή Τέχνη , Η Ύστερη Βυζαντινή Τέχνη (1204-1453)», ΙΕΕ, τόμ.Θ΄, Αθήνα 1979, 394-414, 423-449.
Cormack R., Byzantine Art, Oxford 2000.
Cutler Α. - Spieser J.-M., Das Mittelalterliche Byzanz 725 - 1204, München 1996.
Delvoye Ch., Βυζαντινή Τέχνη, μτφρ. Μ. Παπαδάκη, Αθήνα 1975.
Lowden J., Early Christian and Byzantine Art, London 1997.
Mathews Th., Byzantium: from Antiquity to the Renaissance, New York 1998.
Rodley Lyn, Byzantine art and architecture, An introduction, Cambringe 1994.
Αρχιτεκτονική
Βοκοτόπουλος Π., Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ήπειρον, Θεσσαλονίκη 1975.
Γκιολές Ν., Βυζαντινή ναοδομία (600-1204), Αθήνα 19922.
Krautheimer R., Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, μτφρ. Φ. Μαλλούχου-Τουφανό, Αθήνα 1991.
Mango C., Byzantine Architecture, New York 1976.
Megaw H., «The Chronology of Some Middle Byzantine Churches», BSA 32 (1931-32) 90-130.
Millet G., L’ école grecque dans l’architecture byzantine, Paris 1916.
Mπούρας X., Mαθήματα Iστορίας της Aρχιτεκτονικής, τόμ. B΄, Aθήνα 1975 .
Μπούρας Χ., Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, τόμ. Β΄, Αθήνα 19992.
Μπούρας Χ., Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2001.
Ζωγραφική
Αχειμάστου-Ποταμιάνου M., Βυζαντινές τοιχογραφίες, Αθήνα 1994.
Γκιολές Ν., Παλαιοχριστιανική τέχνη. Μνημειακή ζωγραφική (π. 300-726), Αθήνα 1991.
Καλοπίση–Βέρτη Σ., «Τάσεις της μνημειακής ζωγραφικής περί το 1300 στον ελλαδικό και νησιώτικο χώρο (εκτός από τη Μακεδονία)», Ο Εμμανουήλ Πανσέληνος και η εποχή του, Αθήνα 1999, 63-90.
Τσιγαρίδας Ε., Οι τοιχογραφίες της περιόδου των Παλαιολόγων σε ναούς της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1999.
Χατζηδάκη N., Βυζαντινά ψηφιδωτά, Αθήνα 1994.
Grabar A., L' Iconoclasme Byzantin. Le dossier Archéologique, Paris 19842.
Kitzinger E., Byzantine Art in the Making, London 1977.
Lasarev V., Storia della pittura byzantina, Torino 1967.
Mouriki D., «Stylistic Trends in Monumental Painting of Greece During the Eleventh and Twelfth Centuries», DOP 34-35 (1982) 77-124.
Panayotidi M., «La peinture monumentale en Grèce de la fin de l’Iconoclasme jusqu’à l’avènement des Comnènes (843-1081)», CA 34 (1986) 75-108.
προέλευση φωτογραφιών: αρχείο διαφανειών του τμήματος Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης
© Μαρία Παναγιωτίδου και Σοφία Καλοπίση - Βέρτη, καθηγήτριες Πανεπιστημίου Αθηνών
δημιουργία ιστοσελίδας: Τραυλός Λάμπρος, μεταπτυχιακός φοιτητής Πανεπιστημίου Αθηνών